Кәсіпорынның банкроттығы Қазақстан

Кәсіпорынның банкроттығы нарықтық қатынастарды қамтитын Қазақстан экономикасы үшін жаңа құбылыс болып табылмайды. Қазақстан экономикасында шаруашылық жүргізуші субъектілердің банкроттығы үшін көптеген алғышарттар бар. Қазіргі уақытта осы салада нормативтік база қабылданып, дамып келеді. Банкроттық нарықтық шаруашылықтың бірі болып табылады. Ол ресми түрде сот шешімі бойынша немесе кредитордың келісімімен соттан тыс тәртіппен жарияланады. Қазақстанда" банкроттық туралы"үш заң актісі қабылданды. Бірінші заң 1992 жылғы 14 қаңтарда қабылданды және 1992 жылғы 1 ақпанда күшіне енді, ал екіншісі – 1995 жылғы 7 сәуірдегі Заң күші бар Президенттің Жарлығы. Бірақ қабылданған заңнамалық актілер көптеген мәселелерді шешпеді, дауларды қарау кезінде көптеген қиындықтар байқалды. Заңнаманы жаңарту қажеттілігін тудыратын басты себеп- банкроттыққа байланысты мәселелерді бірыңғай жүйелеу емес. Мысалы, қайта ұйымдастыру, кредиторлардың мүдделерін қорғау мәселелері шешілмеген. Өз мүдделерін қорғауға мүмкіндік беретін кредиторлардың құрылтай жиналысы қалыптаспаған.

Нақты шаруашылық үдерісіндегі кәсіпорынның банкроттығы әлсіз және әлсіз байланысы бар әртүрлі факторлармен түсіндіріледі. Артық жағдайға әсер ететін факторларды анықтап, кәсіпорынның банкроттығын былайша бөлуге болады:

- кәсіпорынды дұрыс басқармаудан туындаған банкроттық (маркетингтік стратегияны білмегендіктен);

- өнімділікті пайдалануда өнімге деген сұранысты кеңейту кезінде инвестициялық ресурстардың жетіспеушілігінен туындаған банкроттық;

- келісілген өндіріс өнімінің бәсекеге қабілетсіздігінен туындаған банкроттық.

Банкроттықтың негізгі белгісі - кәсіпорынның төлем мерзімі басталған күннен бастап үш ай ішінде кредиторлар талаптарының орындалуын қамтамасыз етуге қабілетсіздігі. Осы мерзім өткеннен кейін кредиторлар борышкер кәсіпорынды банкрот деп тану туралы төрелік сотқа жүгіну құқығын алады.

Банкроттық соңғы нәтижелерге жетудің белгісіздігімен және жоғалту тәуекелімен байланысты нарықтық қатынастардың ең мәнімен алдын ала анықталған.

Банкроттық белгілерін айқындау кезінде берілген тауарлар, орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін борыш сомасы, борышкер төлеуге жататын проценттерді ескере отырып қарыз сомасы, заңнамада белгіленген айыппұлдарды (өсімпұлдарды) және өзге де қаржы санкцияларын есепке алмағандағы міндетті төлемдердің мөлшері назарға алынады.

Банкроттылық түсінігі оның түрлерімен сипатталады. Заң және қаржылық тәжірибесінде кәсіпорын банкроттылығының келесі түрлері анық көрініс табуда:

1. Нақты банкроттылық. Кәсіпорынның болашақ кезеңде өзінің қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігін қалпына келтіруге толық қабілетсіз.

2. Техникалық банкроттылық. Кәсіпорынның төлем қабілетсіздігін сипаттайды, яғни дебиторлық қарызының мерзімінен өтіп кетуінің себебінен. Кәсіпорынның дебиторлық қарыз көлемі кредиторлық қарыз көлемінен артық болады, ал активтерінің сомасы қаржылық міндеттемелер көлемінен артық болады.

3. Әдейі банкроттылық. Кәсіпорынның төлем қабілетсіздігін басшысы немесе құрылтайшысы әдейі жасайды. Кәсіпорынды өзінің мүддесі немесе басқа тұлғаның мүддесі үшін экономикалық зардапқа әкеледі.

4. Тиімді банкроттылық. Несиелік міндеттемелерінің мерзімін ұзарту немесе несиелік қарыз сомасын жеңілдету мақсатында кәсіпорын өзінің өтірік төлем қабілетсіздігін кредиторларға жариялаумен сипатталады.

Банкроттық кәсіпорын капиталының шаруашылық тетігінің теңгерімінің бұзылуына, яғни оның қаржылық және инвестициялық саясатының тиімсіздігіне байланысты .

Банкроттықтың пайда болуының негізгі себептері:

1. Шаруашылық жүргізуге жағдай жасаудың объективті себептері:

- экономиканы, қаржы, Ақша, несие, салық жүйелерін реформалаудың нормативтік және заңнамалық базасының жетілдірілмеуі;

- инфляцияның жоғары деңгейі;

- фирманың бағалы қағаздарының нарықтық құнының төмендеуі;

- бәсекелестіктің жоғары деңгейі және осының салдарынан өндіріс шығындарын төмендетпей, өнім бағасының төмендеуі .

2. Шаруашылық жүргізуге тікелей қатысты субъективті себептер:

• банкроттықты уақытында болжап және келешекте одан сақтана алмауы;
• жарнама, өтімділік жүйесінің болмауы, сұранысты дұрыс зерттемегендіктен сату көлемінің төмендеуі;
• өндіріс көлемінің төмендеуі;
• ұқсас, бірақ сапасы жоғары өнімдердің бағасына кейбір түрлердің бағаларының жақындауы;
• ақталмаған жоғары шығындар;
• өнімнің төменгі рентабельділігі;
• өндіріс циклінің өте көлемді болуы;
• үлкен қарыздар мен өзара төлей алмаулар;

- ескі басқарма басшыларының нарықты құруға бейімделе алмауы, сұранысы жоғары өнімдерді шығаруда іскерлік көрсетпеуі, инвестициялық, бағалық, қаржылық саясаттың тиімдісін таңдай алмауы