Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын талдау

2.6.  Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын талдау.

Қазақстанда ЖӨӨ деңгейіне және нақты ЖӨӨ өсу қарқынына қарай облыстардың төрт түрін қарастыруға  болады.

• Бірінші топқа ЖӨӨ жоғары динамикалық дамушы жеті  аймаққа кіреді, яғни  жан басына шаққандағы орташа деңгейден төмен, бірақ орташа нақты өсу қарқынына қарағанда жоғары. Сірә, бұл аймақтар байланыстыру моделін ұстанады,  себебі олар басқа  экономиканы қуып жетеді, оған қосса жан басына шаққандағы ЖӨӨ-нің жылдық өсу қарқыны 1,3% -дан 36% -ке дейін жетеді, және  оны қалыпты өсу қарқыны деп санауға болады.
• Екінші топ жан басына шаққандағы ЖӨӨ деңгейі орташа деңгейден жоғары және нақты өсу қарқыны орташа деңгейден жоғары екі аймақтан тұрады (диаграмманың жоғарғы оң жағында). Атырау және Батыс Қазақстан облыстары  "қашықтық" жүйесімен жүруді жалғастыруда. Мұнай - газ секторындағы қызметтің арқасында жан басына шаққандағы ЖӨӨ өсуінің ұлттық деңгейлерінен (тиісінше жылына +4,7% және + 1,7%) асып жатыр.
• Үшінші топ жан басына шаққандағы ЖӨӨ деңгейі орташадан жоғары және нақты өсу қарқыны орташадан төмен үш өңірден тұрады. Елдің екі ірі агломерациясында жан басына шаққандағы ЖӨӨ өсуінің теріс қарқыны байқалады, бірақ Алматы жағдайында олар өте мардымсыз (жылына -0,1%). Екінші жағынан, Маңғыстау облысында жан басына шаққандағы ЖӨӨ деңгейінің өсуі оң болып қалуда (жылына+05%). Метрополиялар жағдайында бұл экономикалық белсенділіктің болмауынан  халықтың тез өсуін көрсетеді. Жаңадан келген тұрғындар, әдетте, осы аймақта тұратындарға қарағанда аз өнімді шығарады, бірақ егер олар жаңа жерлерде өнімде жақсы  жұмыс істесе және мүмкіндіктерге көбірек қол жеткізсе, мұндай көші-қон оларға және жалпы экономикаға әсер етуі мүмкін. Соңғы топ аз белсенді аймақтардан тұрады, олар жан басына шаққандағы ЖӨӨ көрсеткіштері елдегі орташа деңгейден төмен және өз позицияларын жоғалтатын өңірлер: Алматы және Қызылорда облысы. Олардың жан басына шаққандағы ЖӨӨ өсу қарқыны жылына тиісінше +1,1 және -5.3% құрайды.

ЭЫДҰ елдері бойынша орташа алғанда экономикалық тиімділігі ең төмен өңірлердегі еңбек өнімділігі басқа ең жоғары өңірлерге қарағанда 46% - ға төмен. Басқаша айтқанда, ең тиімді аймақтың өнімділігі, тиімділігі ең аз аймаққа қарағанда 1,9 есе жоғары. Қазақстанда бұл коэффициент онға жақындап келеді, өйткені Атырау облысында бір қызметкерге шаққандағы өнім (24 694 теңге) Алматы облысына қарағанда 9,6 есе жоғары (2 566 теңге). Салыстыру үшін, 2013 жылы ең тиімді аймақ 8,6 есе өнімді болды.

         Өңірлік даму саясаты инновациялардың адами капиталын қалыптастырудан бастап бәсекелестікке, жеке секторды дамытуға және нарықты реттеуге дейінгі барлық нәрсені қамтуы мүмкін. Әрине , аймақтық саясат саласындағы инфрақұрылымға байланысты дәстүрлі проблемалар бар, ал дәстүрлі құралдар әлі де маңызды рөл атқарады.

Алайда, қолда бар тәжірибе бұл құралдардв саяси стратегияның қалған элементтерімен енгізілетін болады, ал инвестициялық жобалар өсудің тұтас салааралық стратегиясына кіріктірілетін кезде, ең алдымен, жақсы нәтижелер беретіндігін куәландыратын болады.

          Аймақтық экономиканың дәстүрлі әдістерінің бірі әлеуметтік-экономикалық дамуды талдау болып табылады. Ол аймақтық әлеуметтік-экономикалық жүйеде бар негізгі құбылыстар мен пропорцияларды сипаттайтын статистикалық көрсеткіштер жүйесін қолдануға негізделген. Толық экономикалық диагностика әдістемесі өте күрделі және әлі стандартталмаған, сондықтан біз талдаудың ең көп таралған әдістерін ғана қарастырумен шектелеміз.

          Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын талдаудың мақсаты мен міндеттері.

         Өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуын талдаудың мақсаты - өңірдің әлеуметтік-экономикалық даму стратегиясының нұсқаларын кейіннен негіздеу үшін экономикалық өсудің үйлеспеушіліктері мен пайдаланылатын мүмкіндіктерін анықтау.

Өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуын талдау келесі міндеттерді шешуге бағытталған:

• табиғи-ресурстың жай-күйін бағалау.
• Қоршаған ортаның  нашарлау себептерін анықтау.
• Халықтың және жас құрылымының динамикасының ерекшеліктерін, негізгі көші-қонудың себептерін зерттеу.
• экономиканың негізгі салалары бөлінісінде еңбек ресурстарын пайдалануды бағалау
• өңірде жұмыспен қамтылмаудың өзіндік ерекшеліктерін ашу

• халықтың қол жеткізген өмір сүру деңгейі мен сапасын және әлеуметтік инфрақұрылымның негізгі объектілерімен қамтамасыз етілуін бағалау;
• нарық жағдайында жұмыс істеу мүмкіндігі тұрғысынан өңірдің ( өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, өндірістік инфрақұрылым) экономикалық дамуының қол жеткізілген деңгейін бағалау;
• өңірдің өңірлік және сыртқы экономикалық байланыстарын талдау;
• өндірістің анықталған экспорттық резервтері;
• аумақтың қаржылық жағдайын, бюджеттің кіріс бөлігінің қолда бар көздерін және өңірдің қаржы ресурстарын жұмсаудың қалыптасқан бағыттарын бағалау;
• әр түрлі меншік нысанындағы кәсіпорындарды шаруашылық және өңір халқының мүддесі үшін пайдалану мүмкіндіктерін бағалау;

       Талдаудың аталған барлық міндеттерін шешу, бір жағынан, өңірдің (оның қаласы мен ауданын қоса алғанда) шаруашылық дамуындағы кешенділікті күшейту мүмкіндіктерін анықтауға, екінші жағынан - еңбек, материалдық, табиғи және қаржы ресурстарын ұтымды пайдалануды негізге ала отырып, нарықтық экономика жағдайында оның табысты жұмыс істеуінің күшейтілуін бағалауға бағытталған.