Кәсіпкерлік субъектілерінің құқықтарын қорғау нысандары мен тәсілдері

4-тақырып: кәсіпкерлік субъектілерінің құқықтарын қорғау нысандары мен тәсілдері.

Дәрістің мақсаты: кәсіпкерлік қызметті құқықтық реттеудің қолданыстағы жүйесін зерттеу.

Жоспары:

1.        Кәсіпкерлердің құқықтарын қорғау түсінігі. Кәсіпкерлік қызмет субъектілерін қорғау құқығы

2.        Дауларды реттеу тәртібі шағымдар беру негізінде

3.        Дауларды аралық соттың қарауы

4.        Дауларды қарау халықаралық коммерциялық төрелікте

5.        Қараудың сот тәртібі шаруашылық даулар

1. Кәсіпкерлердің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау тек кәсіпкерлік қана емес, азаматтық құқықтың да маңызды қағидаттарының бірі болып табылады.

Сонымен, азаматтық заңнаманың негізгі принциптеріне мыналар жатады:

- азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру қажеттілігі;

- бұзылған құқықтарды қалпына келтіруді қамтамасыз ету;

- бұзылған құқықты қорғау.

Азаматтық құқықтарды қорғауды сот, төрелік сот немесе аралық сот: құқықтарды тану; құқық бұзылғанға дейін болған жағдайды қалпына келтіру; құқықты бұзатын немесе оның бұзылуына қатер төндіретін іс-әрекеттердің жолын кесу; міндетті заттай орындауға беру; залалдарды, тұрақсыздық айыбын өндіріп алу; мәмілені жарамсыз деп тану; моральдық зиянды өтеу; құқықтық қатынастарды тоқтату немесе өзгерту жолымен жүзеге асырады; мемлекеттік басқару органының немесе жергілікті өкілді не атқарушы органның заңға сәйкес келмейтін актісін жарамсыз немесе қолдануға жатпайды деп тану; азаматқа немесе заңды тұлғаға құқықты иеленуге немесе жүзеге асыруға кедергі жасағаны үшін мемлекеттік органнан немесе лауазымды адамнан айыппұл өндіріп алу арқылы, сондай-ақ заңнамалық актілерде көзделген өзге де тәсілдермен жүзеге асырылады (ҚР АК 9-бабының 1-тармағы).

Қолданыстағы заңнамада сондай-ақ құқығы бұзылған адамның тікелей іс жүзіндегі немесе заңдық әрекеттерімен азаматтық құқықтарды қорғауды жүзеге асыру мүмкіндігі (өзін-өзі қорғау) рұқсат етіледі.

Азаматтық құқықтарды қорғаудың барлық осы әдістерін азаматтық айналымның кез-келген қатысушылары, соның ішінде кәсіпкерлік субъектілері жүзеге асыра алады (сондықтан оларды кәсіпкерлердің құқықтарын қорғаудың жалпы тәсілдерінің қатарына жатқызуға болады). Бұдан басқа, ҚР АК 10-бабының 3-тармағында заңнамада тыйым салынбаған қызметті жүзеге асыратын кәсіпкерлердің құқықтарын қорғаудың арнайы құралдары бекітілген, оларға мыналар жатқызылған:

1) лицензияланатын қызмет түрлерінен басқа кәсіпкерлік қызметті ешкімнің рұқсатын алмай-ақ жүзеге асыру мүмкіндігі;

2) экономиканың барлық салаларындағы кәсіпкерліктің барлық түрін бір тіркеуші органда тіркеудің барынша қарапайым өз бетімен жүргізу тәртібі;

3) Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік органдар жүзеге асыратын тексерулерді заң құжаттарымен шектеу; ;

4) Кәсіпкерлік қызметті заң актісінде көзделген негіз бойынша шығарылған сот шешімі бойынша ғана мәжбүрлеп тоқтату жатады;

5) жеке кәсіпкерлік үшін тыйым салынған, экспорт немесе импорт үшін тыйым салынған немесе шектелген жұмыстар, тауарлар мен көрсетілетін қызметтер түрлерінің тізбесін заңнамалық актімен белгілеу жатады;

6) мемлекеттік органдарды, лауазымды адамдарды, сондай-ақ өзге де адамдар мен ұйымдарды кәсіпкерлердің қызметіне заңсыз кедергі келтіргені үшін олардың алдындағы заңдарда белгіленген мүліктік жауапкершілікке тарту болып табылады;

6-1) атқарушы бақылау және қадағалау органдарына кәсіпкерлік субъектілерімен осы органдардың функциялары болып табылатын міндеттерді орындау тұрғысында шарттық қатынастарға түсуге тыйым салу;

7) заңнамада көзделген өзге де құралдар.

Нарықтың қалыпты жұмыс істеуі кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің өзіне қабылдаған барлық міндеттемелерді заңнама нормаларына және жасалған шарттардың ережелеріне (яғни, уәкілетті органдардың араласуынсыз) сәйкес ерікті негізде тиісінше орындауын көздейді. Сонымен бірге, іс жүзінде тараптардың барынша пайда табуға, өз мүдделерін басқа адамдардың мүдделерін бұза отырып қамтамасыз етуге, жауапкершіліктен жалтаруға немесе оны шектеуге және т. б. ұмтылуынан туындаған көптеген жанжалды жағдайлар мен экономикалық даулар туындайды. Мұның бәрі Қазақстан Республикасында бизнесті жүргізуге өз ізін қалдырады және кәсіпкерлердің құқықтық мәдениетінің төмендігін және кәсіпкерлік ортадағы құқықтық нигилизмнің көріністерін куәландырады.