Жемқорлықтың даму тарихы

ЖЕМҚОРЛЫҚ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

        Жемқорлық (лат. corruptio - сатып алу) — мемлекеттік басқару құðûëûìäàðûíäàғû лауазымды қûçìåòêåðëåðä³ң өçäåð³íå тапсырылған қûçìåò мүмкіндіктерін жеке бастарының пайдасы мен мүддесі үø³í пайдалану мақсатында жасаған қîғàìғà қàó³ïò³ қûëìûñòûқ іс-әрекеттері. Жемқорлықтың жалпылама белгілері: лауазымды адамның өç³í³ң немесе делдал арқылы пара берушінің немесе оның өê³ë³ болған адамның пайдасына жасаған іс-әрекеті үø³í ақша, бағалы қàғàçäàð, өçãå де мүлік, мүлік құқûғû немесе мүлік сипатындағы пайда түрінде пара алу, туыстық, жерлестік, т.б. жақындықтарына байланысты қûçìåòêå ретсіз қàáûëäàó және көтермелеу, сондай-ақ, мемлекеттік және қîғàìäûқ мүліктерді талан-таражға салу.

ҚÐ тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев атап өòêåíäåé: «Сыбайлас жемқорлық – бұл ғàëàìäûқ мәселе, одан әëåìí³ң бірде-бір мемлекеті, бірде-бір саяси жүйе, бірде-бір саяси тәртіп қîðғàëғàí емес».
А.Н. Ағыбаевтың пікірінше: «Сыбайлас жемқорлық - бұл кез-келген лауазымды тұлғаның өç³íå және тағы басқаларға заңсыз жолмен пайда әêåëó мақсатында жасаған қûëìûñû.
Жоғарыда келтірілген анықтамаларды талдай келе, мынадай қîðûòûíäû жасауға болады:
- сыбайлас жемқорлық құáûëûñûíûң өç³íå тән белгілері бар;
- сыбайлас жемқорлық - бұл, ең алдымен, әëåóìåòò³ê құáûëûñ;
- халықаралық құæàòòàðäà жемқорлықтың нақты анықтамасы жоқ;
- әðá³ð мемлекет қàç³ðã³ құқûқòûқ дәстүрлер негізінде өçäåð³í³ң жемқорлыққа қàðñû құðàëäàð жиынтығын анықтайды;
- жемқорлық ұғûìû қàç³ðã³ қîғàìäàғû жемқорлықтың құқûқòûқ анықтамасына негізделмеген.

ЖЕМҚОРЛЫҚТЫҢ ЖАЛПЫЛАМА БЕЛГІЛЕРІ:

Сыбайлас жемқорлықтың даму тарихы ежелгі кезеңнен
бастау алады. Атақты француз философы Шарль Луи
Монтескье: «Көптеген ғàñûðëàð тәжірибесі көрсеткендей,
қîëûíäà билігі бар адам, қûëìûñ жасауға бейім тұрады және
де тиісті шекке жетпейінше, сол бағытта әðåêåò жасай
береді», - деп айтқан . Қàðò тарих шумерлар мен семиттер
дәуірінде де мемлекеттік қûçìåò жүйесіндегі сыбайлас
жемқорлық дендегенін айтады. Мысалы, Лагаш Патшасы
(Ирак жерінде іргесі қàëàíғàí ежелгі мемлекет) Урукагина
шенеуіктер мен судьялардың жемқорлыққа салынуын
айыптаған ең алғашқы патша болып саналады. Ол
лауазымды тұлғалардың қûçìåòòåð³í теріс пайдалануын
сынап отырған. Патша әê³ìø³ë³ã³ жанындағы храм
қûçìåòêåðëåð³í³ң халықты дінмен қîðқûòûï, пара талап
етуін тоқтатқан. Салт-дәстүрді желеу етіп, рәсімдер үø³í
жиналатын төлемдерді азайту мақсатында мемлекеттік
басқаруға өçãåð³ñòåð енгізген.

Сыбайлас жемқорлық және онымен күрес сонау ежелгі заманда пайда болған. Сазға жазылған сына жазудың арқасында қàç³ðã³ уақытқа дейін жеткен тарихи мәліметтерге сәйкес, сыбайлас жемқорлықпен күресуші боп танылған бірінші билеуші б.з.д. 2400 жылда өì³ð сүрген шумерлік билеуші болған. Ол жемқорлық үø³í өòå қàòàë жаза енгізген. Өê³í³øêå орай, тақтайшаларда, оның оң нәтижеге жеткен жетпегені туралы айтылмаған. Жемқорлықты айыптау көптеген діни кітаптарда кездеседі, бірінші кезекте Құðàí мен Библияда. Ал б.з.д. IV ғàñûðäà Индияда «Арташастра» трактаты жазылған болатын, онда жемқорлықтың түрлері мен онымен күресу тәсілдері талқыланған. Қîғàìíûң дамуына және кітапбаспаның пайда болуына қàðàé ол туралы жиірек және көбірек жазылатын болды. 1787 жылы қàáûëäàíғàí АҚШ Конституциясына сәйкес сыбайлас жемқорлық президентке сенімсіздік жариялануға себеп болатын екі қûëìûñòûң бірі болып табылады.

Тарихқа сыбайлас жемқорлықпен сәтті күрестердің көптеген мысалдары мәлім. Міне солардың тек біреуі ғàíà. Франция, XVIII ғàñûðäûң аяғы. Якобиндік диктатура қàçàñûíàí кейін билікті мемлекет тарихындағы ең сыбайластық тәртіп Директория жаулап алды. Директория басқарған жылдары Франция құëäûðàäû. Кейін билікке
бірінші консул болып сыбайлас жемқорлықпен батыл күрес бастаған Наполеон келді. Бұл күрес қàò³ãåçä³êêå емес, жазаның бұлтартпастығына сүйенген. Бірнеше ай ішінде Наполеон керемет жетістіктерге жетті, сонымен қàòàð Директория кезінде ұðëàíғàí ақшаларды қàçûíàғà қàéòàðäû.
Қàç³ðã³ уақытта ең танымал болып сингапурлық
сыбайлас жемқорлыққа қàðñû күрес моделі танылады. Тәуелсіздік алған сәтінде 1965 жылы Сингапур сыбайлас жемқорлығы ең жоғарғы көрсеткішті ел болған: шенеуіктерге парасыз бір шешімді де рұқсат та берілмейтін.

Қàçàққà жемқорлық қàéäàí келіп, қàëàé қàëûïòàñòû…

Жыл сайын түрлі елдердің мемлекеттік секторындағы сыбайлас жемқорлықтың деңгейін зерттеп жариялайтын Халықаралық Transparency International ұéûìûíûң мәліметі бойынша, 2014 жылы Қàçàқñòàí коррупцияның деңгейі жөнінен 175 елдің арасында 126-шы орынды иеленді (2013 жылы – 140-шы орын). «Коррупцияға төзімділік индексі» деп аталатын бұл кестеде 50-ші орыннан төмен орналасқан елдегі сыбайлас жемқорлық алаңдатарлық жағдайда деген сөз. «Коррупцияға төзімділік индексі тізімінің соңында тұрған елдер өç халқының игілігі үø³í коррупцияға қàðñû шұғыл шаралар қàáûëäàóû қàæåò» деп дабыл қàғàäû осы ұéûì басқармасының төрағасы Хосе Угос.

Тәуелсіз Қàçàқñòàíäàғû  сыбайлас жемқорлықпен күрестің даму тарихын жалпылай төрт этапқа бөліп қàðàñòûðóғà болады:

Сыбайлас  жемқорлыққа қàðñû күрес:  

1) барлық адамдардың заң мен сот алдында теңдiгi; 

2) мемлекеттiк органдардың қûçìåòií анық құқûқòûқ регламенттеудi,  мұндай қûçìåòòiң заңдылығы мен жариялылығын, оған мемлекеттiк және  қîғàìäûқ бақылауды қàìòàìàñûç ету;

3) мемлекеттiк аппараттың құðûëûìäàðûí, кадр жұмысын жеке және  заңды тұлғалар құқûқòàðû мен заңды мүдделерiн қîçғàéòûí мәселелердi  шешу рәсiмдерiн жетiлдiру; 

4) жеке және заңды тұлғалардың  құқûқòàðû мен заңды мүдделерiн,  сондай-ақ мемлекеттiң әëåóìåòòiê-ýêîíîìèêàëûқ, саяси-құқықтық  ұéûìäûқ-áàñқàðó жүйелерiн қîðғàóäûң басымдығы;

5) Қàçàқñòàí Республикасы Конституциясы  39-бабының 1-тармағына сәйкес лауазымды адамдар мен мемлекеттiк мiндеттердi атқаруға уәкiлдiк берiлген басқа да адамдардың, сондай-ақ соларға теңестiрiлген адамдардың құқûқòàðû мен бостандықтарын шектеуге жол берiлуiн тану; 

6) жеке және заңды тұлғалардың  бұзылған құқûқòàðû мен заңды мүдделерiн қàëïûíà келтiру, сыбайлас жемқорлықпен құқûқ бұзушылықтың зиянды зардаптарын жою және олардың алдын алу; 

7) сыбайлас жемқорлықпен құқûқ  бұзушылыққа қàðñû күреске жәрдем жасайтын азаматтардың жеке басының қàóiïñiçäiãií қàìòàìàñûç ету; 

8) мемлекеттiк мiндеттердi атқаруға  уәкiлдiк берiлген адамдар мен соларға теңестiрiлген адамдардың құқûқòàðû мен заңды мүдделерiн мемлекеттiң қîðғàóû, аталған адамдар мен олардың отбасыларына лайықты тұрмыс деңгейiн қàìòàìàñûç ететiн жалақы (ақшалай үëåñ) мен жеңiлдiктер белгiлеу; 

9) осындай қûçìåòòi жүзеге асыратын  заңды және жеке тұлғаларға кәсiпкерлiк қûçìåòòi мемлекеттiк реттеуге өêiëåòòiê берiлуiн болдырмау, сондай-ақ оған бақылау жасау; 

10) сыбайлас жемқорлыққа байланысты  қûëìûñòàðäû анықтау, ашу, жолын кесу және олардың алдын алу мақсатында жедел-iздестiру қûçìåòi мен өçãå де қûçìåòòåðäi жүзеге асыру, сондай-ақ заңда белгiленген тәртiппен заңға қàéøû тапқан ақша қàðàæàòû мен өçãå де мүлiктi заңдастыруға жол бермеу мақсатында арнайы қàðæûëûқ бақылау шараларын қîëäàíó; 

11) Осы Заңның 3-бабының 1, 2 және 3-тармақтарында  аталған адамдар үøií кәсiпкерлiк қûçìåòïåí айналысуға, соның iшiнде шаруашылық жүргiзушi субъектiлердi басқару органдарында ақы төленетiн қûçìåòòåð 
атқаруға тыйым салуды белгiлеу негiзiнде жүзеге асырылады, бұған мұндай қûçìåòòi атқару заңмен белгiленген қûçìåòòiê мiндеттерiмен көзделген реттер қîñûëìàéäû. 

Біздің еліміз ең алғашқы болып  посткеңестік кеңістікте «Сыбайлас  жемқорлықпен күрес туралы» Заңын (1998 жылы) әç³ðëåï, қàáûëäàäû.

Осы Заңда мемлекеттiк мiндеттердi атқаратын адамдардың, 
сондай-ақ соларға теңестiрiлген адамдардың лауазымдық өêiëåòòiãií және соған байланысты мүмкiндiктерiн пайдалана отырып не мүлiктiк пайда алу үøií олардың өç өêiëåòòiêòåðií өçãåøå пайдалануы, жеке өçi немесе делдалдар арқылы заңда көзделмеген мүлiктiк игiлiктер мен артықшылықтар алуы, сол сияқты бұл адамдарға жеке және заңды тұлғалардың аталған игiлiктер мен артықшылықтарды құқûққà қàðñû беруi арқылы оларды сатып алуы сыбайлас жемқорлық деп ұғûíûëàäû.

Бұл Заңмен сыбайлас жемқорлыққа қàðñû  әðåêåòòåðä³ң негізгі қàғèäàëàðû анықталып, сыбайлас жемқорлыққа қàòûñòû құқûқ  бұзушылық түрлері, сонымен бірге  жауапкершілікке тарту жағдайлары бекітілді. Бірінші қàäàì болып 1998 жылы құðûëғàí Қàçàқñòàí Республикасының  Мемлекеттік қûçìåò істері жөніндегі  агенттігімен әç³ðëåíãåí «Мемлекеттік қûçìåò туралы» Заңының жаңа редакциясы болды.     

Тамыры жұлынған арам шөп қàíà өñó³í тоқтатады.
Қàçàқ еліндегі сыбайлас жемқорлықтың тарихи-әлеуметтік
себептерінің бір ұøû патшалық Ресейдің әê³ìø³ë³ê жүйесінде
жатыр. Жалпы, тарихта отар болған мемлекеттер көп.
Бодандыққа ұøûðàï, табиғи байлығынан, қàçûíàñûíàí
айрылған елдер аз емес. Бірақ, соның ішінде, ең ауыры – рухани
дүниесінен, болмысынан, ділінен, өçåã³íåí айрылу. Ал, ресейлік
қîғàìäà парақорлықтың пайда болуы XVII-XVIII ғàñûðëàðäà
орныққан шенеуніктер қûçìåò³ìåí тығыз байланысты. Ресей
патшалығы тұсында парақорлық барлық дәрежедегі
шенеуніктердің жасырын табыс көзіне айналып, мемлекеттік
лауазымға ие болу жеке адамның байлыққа қîë жеткізуінің
бірден бір жолы деген көзқарас орнады. Міне, осындай күштеп
отырықшыландыру, күштеп ұæûìäàñòûðó саясаты қàçàқòûң
дәстүрлі өì³ð салтын өçãåðòóìåí бірге ең құíäû
қàñèåòòåð³íåí айырды. Әñ³ðåñå, қîëäàí ұéûìäàñòûðûëғàí
ашаршылық бүкіл халықты есеңгіретіп кетті.

Сыбайлас жемқорлықпен күрес – Қàçàқñòàííûң бүгінгі күнгі күрделі мәселесінің бірі болып отыр. Үëêåí әëåóìåòò³ê қàñ³ðåò болып табылатын ол саяси даму тұрғысынан бір-біріне ұқñàìàéòûí әëåìäåã³ барлық елдердің қàé-қàéñûñûí да қàòòû алаңдататыны анық.

Сыбайлас жемқорлық қûëìûñòàðû сияқты қîғàìғà қàó³ïò³ іс-әрекеттер мемлекетіміздің басқару жүйесіндегі сәйкесті буындарды тұншықтырып, олардың қàëûïòû, заңды қûçìåò жасауына кедергі келтіреді. Ал, іс жүзінде бірқалыпты дұрыс қûçìåò атқаратын мемлекеттік органдардың қûçìåò³ ғàíà қîғàìíûң экономикалық дамуына, оның мүшелерінің құқûқòàðû мен бостандықтарын қàìòàìàñûç етуге қàá³ëåòò³. Осыған орай мемлекеттік басқару жүйесін қîðғàó, оған қûëìûñòûқ қîë сұғуды болдырмау ең маңызды мәселе болып табылады. Өéòêåí³ мемлекеттік аппарат қîғàìäû басқару жүйесінің қàæåòò³ë³ã³, басқару жүйесіндегі әð түрлі процестердің реттеушісі болып табылады. Жалпы сыбайлас жемқорлықпен күресу жеке адамдардың немесе жекелеген топтың ғàíà емес мемлекеттік органдардың, мемлекеттік қûçìåòêåðëåðä³ң, тұтастай қîғàìíûң басты міндеті мен борышы. Осыны шынайы орындау үø³í әðá³ð лауазым иесі өç³í³ң жан-дүниесін ұäàéû таза, адал ұñòàóû тиіс. Сонда ғàíà олар қàðàïàéûì халықтың сенімін ақтап, қîғàìíûң тежеусіз дамуына үëåñ қîñқàí болар еді.

Сыбайлас жемқорлықпен күрес жүргізу – мемлекеттік органдардың, мемлекеттік қûçìåòêåðëåðä³ң, тұтастай қîғàìíûң басты міндеті мен борышы, осы кеселге қàòàң бағытталған мемлекеттік бағдарлама жоғары деңгейдегі жауаптылықпен іске асырылуы тиіс.

Біздің өç болашағымыз өç қîëûìûçäà. Сондықтан біз жастар жұмылған жұдырықтай біріге отырып елімізде болып жатқан заңсыздықпен әä³ëåòñ³çä³êïåí күресуіміз қàæåò. Біздің пікірімізше қàíäàé қûçìåò түрі болсада жұмысыңа адал болу, еліміздің алға қàðàé дамуына ықпалыңды тигізу, патриоттық сезімдерді алға қîþ еліміздің азаматтарының негізгі ұñòàíûìäàðûíûң біріне айналуы тиіс.

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАҚМЕТ!