Жер бедері

Жер бедері , рельеф (фр. relіef, лат. relero — көтеремін деген сөзінен шыққан) — жер бетіндегі құрлықтардың, мұхиттар мен теңіздер түбінің тілімденген пішіндерінің жиынтығы.

Жер бедері тау, жазық, ойпат, таулы үстірт, төбе, қырқа, аңғар, жыра, т.б. болып келеді. Жер бедері эндогендік (ішкі) және экзогендік (сыртқы) күштердің ұзақ уақыт бойы әсер етуі нәтижесінде пайда болады. Әрбір аймақтың бедері оның геологиялық құрылысына, ішкі және сыртқы процестердің біреуінің басым болуына байланысты. Жер бетінің бұдырлылығы әр түрлі болуы мүмкін, сондықтан мөлшеріне (масштабына) қарай Жер бедерін планеталық пішінді (құрлықтар, мұхит табаны) мегапішінді (тау жүйелері, аумақты жазық жерлер, мұхит ойпаттары), макропішінді (жоталар, тауаралық аңғарлар), мезопішіндер (төбелер, аңғарлар, сай-жыралар), микропішіндер (шұқанақтар, дала бидайықтары) және нанопішіндер (түбіршіктер, төбешіктер) деп бөледі. Осы заманғы Жер бедері шамамен бұдан 150 млн. жыл бұрын қалыптасқан. Қазіргі кезде бүкіл құрлықтардың 55%-і таулы және 45%-і жазық өлкелер. Жер бедерін геоморфология ғылымы зерттейді.[1]

Платформалар – жер қыртысының салыстырмалы түрде тұрақты аймақтары, олардың континенттік немесе мұхиттық типі бар. Осыған сәйкес платформаларда құрлықтық жазықтар немесе мұхит түбіндегі жазықтар қалыптасады.Платформаның құрылымы: төменгі ярус – іргетас (метаморфтық және магмалық жыныстардан түзілген) және жоғарғы қабат – шөгінді жамылғы (шөгінді жыныстардан). Материктердегі платформалардың көпшілігі ежелгі (1,5-4 млрд жаста): Солтүстік Америка, Оңтүстік Америка, Антарктика, Африка-Араб, Шығыс Еуропа, Сібір, Австралия. Жас платформалардың іргетасы 500 миллионнан астам жыл бұрын қалыптасқан - Батыс Сібір платформасы.

Егер ескі платформаларда тығыз іргетас жыныстары бетіне шығып кетсе, қалқандар пайда болады. Қалқандарда, төбелер мен үстірттерде жиі орналасады.

Таулар – литосфера бетінің іргелес жазықтардан 500 м-ден астам биіктікке көтерілетін, айтарлықтай бөлінген рельефті аймақтары.

Аласа таулар – абсолюттік биіктігі 500 м-ден 1000 м-ге дейін.

Орташа биіктік – 1000-нан 2000 м-ге дейін (Скандинавия, Карпат)

 Биіктігі – 2000 м-ден астам (Гималай, Анд, Кавказ). 

Тауларда шыңдар, тау жоталары, тау аңғарлары, тау шатқалдары жеке-жеке бөлінеді.Таулар түзілуі бойынша: қатпарлы (екі континенттік литосфералық плиталардың соқтығысуы нәтижесінде пайда болған), қатпарлы-блокты (ежелгі қираған таулар) және жанартаулық (ішкі процестердің әсерінен пайда болған - вулканизм) болып бөлінеді.