Ғылыми қызметтің этикалық негіздері

Зерттеушінің ғылыми этикасы

     Ғылыми қызметтің этикалық негіздері

     Қазіргі қоғам өміріндегі ғылымның рөлі мен маңызының артуы, бір жағынан, ойсыздықтың, кейде ғылым жетістіктерін ашық қылмыстық жолмен пайдаланудың қауіпті теріс әлеуметтік салдары бүгінгі таңда ғылымның қоғамға қойылатын талаптарын күшейтеді. ғалымдардың адамгершілік қасиеттері, этикалық үшін, егер мәселені кеңірек айтсақ, ғылыми қызмет жағы. Осыған сүйене отырып, ғылыми-зерттеу жұмысы оны орындаушылардан ғылыми ортада бірқатар мінез-құлық принциптерін сақтауды талап етеді. Бұл принциптер шығармашылық қызметтің осы түріне тән моральдық-этикалық құндылықтардың жиынтығымен анықталады. Олардың мазмұны тарихи тұрғыдан дамып, нақтылануда және қазіргі заманның жағдайына сәйкес – ғылымда қоғамдық қайта құрулар әсерінен жаңа этикалық мәселелердің туындауына байланысты ғылыми қауымдастықтың өзі жетілдіріп отыр.

     Ғылыми этика – ғылыми қоғамдастық белгілеген және мойындаған мінез-құлық нормаларының, ғылыми-техникалық және ғылыми-педагогикалық қызмет саласында қызмет ететін ғылыми қызметкерлердің моральдық ережелерінің жиынтығы.

Ғылым этикасының негізгі идеясын Аристотель айтқан – «Платон менің досым, бірақ шындық одан да қымбат». 19 ғасырдан бастап ғылыми қызмет кәсіби сипатқа ие болды. Ғылым этикасы кәсіби этиканың бір түріне айналды. Ғылымдағы этикалық мәселелер әртүрлі себептермен туындауы мүмкін:

• өмірге әкелгені жөн болатын іске аспаған идеялардан;
• медиатор ретінде әрекет ететін жанжалдардың;

түсінуге және шешуге болатын дилеммалар:

• күмәнді немесе кәсіби емес мінез-құлықты шектеу және түзету қажеттілігінен және т.б.

     Ғылыми этика нормаларында біріншіден, «ұрлық жасама», «өтірік айтпа» сияқты жалпыадамзаттық адамгершілік талаптары мен тыйымдары, әрине, ғылыми қызметтің ерекшеліктеріне бейімделген. Ұрлыққа ұқсас нәрсе ғылымда қалай бағаланады, плагиат, адам ғылыми ой-пікірлерін, басқа біреудің алған нәтижелерін өздікіндей өткізгенде; эксперименттік мәліметтерді әдейі бұрмалау (бұрмалау) өтірік болып саналады.

     Екіншіден, ғылымның этикалық нормалары ғылымға тән нақты құндылықтарды бекітуге және қорғауға қызмет етеді. Американдық әлеуметтанушы Р.К. Мертон төрт негізгі құндылықтарды ұсынды.

Біріншісі – әмбебаптық, ғылым зерттейтін табиғат құбылыстары барлық жерде бірдей және ғылыми тұжырымдардың ақиқаттығын жасына, жынысына, нәсіліне, беделіне, атақтары мен тұжырымдаушылардың атақтарына қарамастан бағалау керек деген сенім. Әмбебаптық талабы, атап айтқанда, құрметті ғалымның нәтижелері оның жас әріптесінің нәтижелерінен кем емес қатаң сараптама мен сынға ұшырауын болжайды.

Екіншісі – қауымдастық, оның мәні – ғылыми білім еркін ортақ меншікке айналуы керек. Оны бірінші рет алған адамның монополиялауға құқығы жоқ. Зерттеу нәтижелерін жариялау арқылы ғалым өзінің басымдылығын айтып, нәтижесін сынның сынына ұсынып қана қоймайды, сонымен қатар оны барлық әріптестерінің одан әрі пайдалануына ашық етеді.

Үшіншісі – қызықпаушылық, ғалымның іс-әрекетінің негізгі ынтасы жеке пайданы (даңққа ие болу, ақшалай сыйақы алу) ойлардан ада, шындықты іздеу болып табылады. Тану мен марапаттауды зерттеу жүргізілетін мақсат ретінде емес, ғылыми жетістіктердің ықтимал салдары ретінде қарастыру керек.

Төртіншіден, ұйымдасқан скептицизм: әрбір ғалым өз қатарластарының жасаған жақсылығын бағалауға және бағалаудың өзін көпшілікке жариялауға жауапты. Сонымен қатар, өз жұмысында әріптестерінің жұмысынан алынған қате деректерге сүйенген ғалым жауапкершіліктен босатылмайды, өйткені ол өзі пайдаланылған деректердің дұрыстығын тексермеген. Бұл талаптан ғылымда алдыңғылардың беделіне, ол қаншалықты биік болса да, соқыр сенуге болмайтыны шығады. Ғылыми қызметте алдыңғылардың істегенін құрметтеу де, оның нәтижелеріне сыни көзқарас та қажет. Оның үстіне, ғалым өзінің қолында бар логикалық және эмпирикалық дәлелдеудің барлық құралдарын пайдалана отырып, өзінің ғылыми сенімін батыл әрі табанды түрде қорғап қана қоймай, сонымен қатар олардың қателігі анықталған бойда бұл сенімдерден бас тартуға батылдық танытуы керек.