Әлеуметтанулық зерттеудегі үлгі

Модуль 2. ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

Тақырып 5. Әлеуметтанулық зерттеудегі үлгі

5.1. Әлеуметтанулық зерттеуде таңдамалы әдісті қолданудың мақсаттары мен негіздері

5.2. Эмпирикалық зерттеу нысаны: жалпы және таңдамалы популяциялар

5.3. Таңдамалы популяцияны қалыптастырудың практикалық қиындықтары

5.4. Таңдамалы зерттеу қателігі (іріктеу қателігі)

5.5. Үлгі өкілдігі

5.6. Үлгілерді қалыптастыру түрлері мен әдістері

5.7. Статистикалық қатені (қатені) және үлгі өлшемін есептеу

Кіріспе

Тақырыпта әлеуметтанулық зерттеу шеңберінде іріктемелі әдісті практикалық қолдану бойынша іріктемелі зерттеу әдістемесінің және технологиялық шешімдердің негіздері ұсынылған. Таңдамалы зерттеулер, үлгілердің түрлері және оларды қалыптастыру тәсілдері, сондай-ақ іріктеу өлшемдері мен іріктеу қателерін есептеуге арналған математикалық аппарат негізделетін негізгі принциптер қарастырылады.

Түйінді сөздер: таңдамалы әдіс, таңдамалы популяция, іріктеу, жалпы популяция, Үлкен сандар заңы, репрезентативтілік, кездейсоқ іріктеу (рандомизация), ықтималдық іріктеу, жүйелі іріктеу, квоталық іріктеу, мақсатты/типтік жиынтық, әлеуметтік медиа жиынтығы, кластерлік іріктеу, көп деңгейлі/стратификацияланған іріктеу, іріктеу қателігі, қайта және қайта іріктеу.

Осы тақырыпты оқығаннан кейін студент: 

таңдамалы әдісті қолдану принциптерін; өкілдікті бағалау тәсілдерін; үлгіні қалыптастырудың негізгі түрлері мен тәсілдерін білуі тиіс;

іріктемені қалыптастыру әдістемесін негіздей білуі, іріктеме түрін және оны нақты зерттеу жобасында қалыптастырудың технологиялық әдістерін анықтай білуі; іріктемеге жалпы жиынтық бірліктерін іріктеу рәсімін ұйымдастыра білуі; іріктеменің мөлшері мен қателіктерін есептей білуі керек;

жалпы жиынтықтың шекараларын анықтау және оны эмпирикалық зерттеу объектісімен байланыстыру әдістерін; іріктеуді қалыптастыру әдістемесін таңдау критерийлері мен негіздеу логикасын; зерттеуге қатысушыларды іріктеу рәсімдерін сипаттайтын технологиялық құжаттаманы дайындау дағдыларын; қарапайым есептік есептерді шешу алгоритмдерін білуі керек.

1. Әлеуметтанулық зерттеуде таңдамалы әдісті қолданудың мақсаттары мен негіздері

Әлеуметтанулық зерттеулердің басым көпшілігі қазіргі уақытта таңдамалы әдісті қолдану арқылы жүзеге асырылады деп сенімді түрде айтуға болады. Бұл әдісті қолдану эмпирикалық зерттеу объектісіне қатысты барлық бірліктерді өлшеу жүргізілмейтінін білдіреді,бірақ олардың тек бөліктері.

Сонымен қатар, әдетте, өлшеу үшін таңдалған бірліктердің саны зерттеу объектісінің құрамындағы олардың жалпы санынан едәуір аз. Мысалы, Санкт-Петербург тұрғындарының сауалнамалары әдетте 400-ден 2500-ге дейін респонденттерді қамтиды, дегенмен ресми мәліметтерге сәйкес, қала халқының жалпы саны 5 миллионнан асады, ал көші-қон мен есепке алынбаған халықты ескере отырып, сараптамалық бағалаулар бойынша 8 миллионнан асады [қалада..., 2011, б. 6-7].

Таңдамалы әдісті қолданудың негізгі себебі — бұл объектіге қатысты барлық бірліктерді-тұрғындарды, үй шаруашылықтарын, ұйымдарды, басылымдарды және т.б. өлшеуді көздейтін үздіксіз зерттеулердің жоғары ресурс сыйымдылығы. Халық санағы-бұл бірегей жоба, оның мақсаты-ел халқы туралы нақты ақпарат алу. Көп жағдайда зерттеушілерде үлкен объектілерді үздіксіз зерттеу үшін жеткілікті ресурстар жоқ. Бұл тек ғылыми жобаны қаржыландыруға ғана емес, сонымен қатар қол жетімді Еңбек және ұйымдастырушылық ресурстарға, жұмыстарды орындау мерзіміне және т. б. қатысты. Таңдамалы әдісті қолдану-бұл зерттеу құнын бірнеше рет төмендетуге, жұмыс уақытын қысқартуға, зерттеу қызметкерлеріне деген қажеттілікті ақылға қонымды шектерге дейін азайтуға мүмкіндік беретін технологиялық әдіс.