Қазақстандағы ХХ ғ 20-30 жылдарындағы: Қала және ауыл тұрғындарының этнодемографиялық ахуалы

Кеңес өкіметі кезінде ауыл тұрғындарының қалаларға шоғырлануы мен, іргелі мәдени орталықтарға жинақталу баяу жүрді. Өйткені, бұл табиғи жолмен жүргеннен гөрі сыртқы күштерге тәуелді болды. Әсіресе 1926 жылдан арғы демографиялық даму процессіне ұжымдастыру саяси репрессия, тың жерлерді игеру кері әсерін тигізді. 1939 жылға дейін қала халқы 50 мыңнан асатын қалалар саны арта тускен. Қалалардың жоғары қарқынмен өскенін мынадай мысалдан көруге болады. Аягөз қаласында 1937 жылы 18мың жұмысшы мен темір жол қызметкері тұрса, 1939 жылы оның халқы 21 мыңға жетеді,ал Балқашта 1932 жылы 5 мың адам тұрса 1937 жылы 39 мыңға өскен. Риддер поселкісінің халқы 1926 жылы 9 мың болса, 1934 жылы Лениногорск қаласы аталғанда 64 мыңға жеткен.Алматы қаласының тұрғындары 1926 жылы 176 мың тұрғынға артып, 1936 жылы халық саны 222 мыңға дейін жеткен.

Қазақстандағы қала халқының деңгейі өрдірісдеңгейінің артуына байланысты саны еселеніп отырды. 1926 жылмен салыстырғанда 1939 жылы Қарағанды қаласының халқы 4,2 есеге артады. Осы кезде қала халқы емес, ауыл халқының көпшілігін қазақтар құрған. Олар тұрғын халқының 61%, 19,6 % еді. 1926 жылы ауыл халқының саны қала халқының санынан 10,7 есеге көп болса, 1939 жылы 2,6 есе өскен. 1939 жылы қала тұрғындарының 27,7% құрайды. 1926 жылы қала тұрғындарының ішінде қазақтар 14,1% орыстардың жалпы үлес салмағы 19,7% болады.

Қалада тұратын орыс 132,4 мың ерлер болған. 1926 жылы қалада тұратын қазақтардың 42,5 мыңы ерлер, 31,3 мыңы әйелдер болса, 1939 жылы ерлер 207,8 мың әйелдер 166,7 мыңға жеткен. Санақ бойынша одақтың бүкіл халқы 16% өсен. Яғни, 1926-1939 жылдар аралығында Республикада бұрын болып көрмеген ұлт арасында өзгерістер болды. 30-шы жылдардағы ауыл шаруашылығындағы қызыл террор қалалары арзан қара жұмыс күшін әкелуін көбейтті. Сондықтан қалада тұратын ер адамдар әйелдерден 19,4% жоғары болған.

Аршындай өсіп келе жатқан өндіріс орындарының арқасында көптеген жаңа қалалар тұрғызылды. Бұрыннан келе жатқан қалалардың, оның өндірісіне де көптеген жұмыс күші керек болды. Осы жылдардың ішінде Республикалар мен ауыл халқының қалаларға ауысуы ал есесіне 325 %-ке өскен. Демек осы жылдардың арасында қалада қазақтардың саны 6- еседей көбейді, 496 мың адам.

Егер 1926 жылы Республикада мұндай қала Семей ғана болса, 1939 жылы Республика бойынша 81 қала және қала типтес мекендер болды. Осыған орай 1939 жылы Республика қала халқының құрамында орыстардың үлесі 1923 жылы 53,7% орнына 57,7% ал қазақтар 1926 жылмен салыстырғанда. Олардың қала тұрғындарың арасында үлес біраз өскенімен 14,2% Республикада 21,9% ғана болды. Осы екі салмақ арасында қазақтардың өз Республикасындағы проценттік үлес салмағы 58,5 %-ін 37,8% -ке дейін төменде кеткенін байқаймыз (92).

Бүкілодақтың атқару комитетінің мәліметі бойынша 1928 жылы Қазақстанда 25 қала мекендер болды. Осы халықтардың саны табиғат өсіменен 10,7 мың көшіп келгендер мен 23 мың жаңадан қалыптасқан қала тұрғындары арқылы 5 мыңға көбейген. Қалаларда 1936-1928 жылдары халық саны мың адамға шаққанда 45,8 адамға өсім берсе, 25,9 адамға кеміп, үш жылдың әр жылында 19,9 адамға өсім беріп отырған. 1929 жылдың желтоқсанында Республикада 6 мың 667 мың 400 адам мекендеп, олардың 601,4 мыңы қаланың жерлерде 6 миллион 66 мыңы