Қазақ және түркі мәдениеттің рәміздері мен архетиптері

Қазақ және түркі мәдениеттің рәміздері мен архетиптері.

Байырғы түркі жазба ескерткіштеріндегі әлеуметтік-саяси рәміздер және оның Қазақстанның өркениеттік дамуымен сабақтастығы Дүниетанымның алғашқы бастамасы біз кімбіз, төгіміз кім, қайдан пайда болдық, қай жолмен жүреміз, қайда барамыз деген сауалдардан бастау алады. Байырғы түркілердің дүниетанымы бойынша Төңірі мен қара жерден кейін адам баласы жаратылған. Адам баласы жаратылған соң, көп ұзамай мемлекеттік билік орныққан. Мөмлөкөттік биліктің басында отыру, өлді ұстап тұру көк Тәңірісінің бұйрығымен қағандардың, бектердің, елтеберлердің еншісіне жазылған. Елді басқаруда түркілер Төңірмен, қасиетті Жермен жөне билеуші қағанмен тығыз байланыстырады. Мұндағы ел, ел басқару мәселелерін біз Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінің нөгізінде қарастырамыз. Байырғы түркілер өздерінің мемлекетінің құрылуы мен пайда болуына келгенде нақты жөне өпсаналық көзқарастарда болды. Олардың түсініктері бойынша түркі елі әлемнен кейін жаралған ең ежелгі, көне мемлекет. Бұл елді түркілөрдің ұлы құдайы Көк Тәңірі жаратқан дөп сөнді. Сондықтан, оны Тәңір елі, мәңгі ел деп атады. Түркі дінінің өзегі болып табылатын Ил (ел) сөз бейбітшілік, илхан (елхан) Бейбітшілік қаганы деген болатын. Байырғы түркілер өздерінің қайталанбас ерекше саясатын осындай жолмен жүргізді.

Көне түркі мемлекеті қасиетті культтің біріне айналды. Оған қарсы шығу ауыр күнә болып саналды. Әрине, олардың көзқарастары бойынша мемлекет халықтан (турк будуннан) бірінші емес. Мемлекет этностың өмір сүріп тіршілік етуі үшін қажетті құралы болып табылады. Оны болашақ ұрпақ үшін мәңгілік сақтау керек болды. Оның жойылуы жалпы түркі этносының жойылу қасырөтімен төң Түркі халқының түсінігі бойынша байырғы түркі елі, өлімнен кейінгі Көк Тәңірі жаратқан ең ежелгі, көне мемлекет. Сол себептен оны Тәңір елі, Мәңгілік ел деп атады. Түрік дүниетанымының өзегі болып табылатын Ел (ел) сөзі бейбітшілік деген мағынаны білдірсе, илхан (елхан) Бейбітшілік қағаны деп аталатын. Түркілердің бас бостандығы мен еркіндігі, өмір сүру қағидалары, жалпы ел, жер, елдік, бірлік мәселелері Мәңгілік өл нысанасымөн байланыстырылады. Осы Тәңірі жаратқан Мәңгілік елдің біртұтастығын сақтау жолында білікті данышпан қағандардың ұлағатты қасиеттерді бойына сіңіру қажеттігін айта отырып, тасқа қашап, оны келешек ұрпаққа мирас етіп қалдырды. Байырғы түркілер барлық ішкі-сыртқы саясаты мен арнайы идеологиясын осындай жолмен, яғни, Мәңгілік өл саясатымен жүргізді.