Түр-түс туралы еуропалықтар мен азиялықтардың танымы

Жеке жоба тақырыбы: «Түр-түс туралы еуропалықтар мен азиялықтардың танымы»

                                                                         Орындаған: Дауренова Жансая

Мазмұны:

1. «Түс» түсінігі – жалпы болмыстың категориясы
2. «Түс» түсінігін анықтайтын лексемалардың мағынасын жүйелеу:

1. «Ашық түсті» түстер;
2. «Хроматикалық» түстер.

1. Қорытынды
2. Қолданылған әдебиеттер тізімі

Психологиядағы түсті зерттеу ерекше орын алады және «түс» ұғымы екі мағынада қарастырылады: психофизикалық және жалпы психологиялық. Психофизикалық мағынада түс көз торына жарық түскен кезде пайда болатын сәулелену және түс реңі, қанықтылық сияқты сипаттамларымен ерекшеленетін көрнекі сурет ретінде қарастырылады. Жалпы психологиялық тұрғыда түс көру қабілеті мен көптеген психологиялық рецептивті емес (жылтыр, жылылық, реңсіздік) және эмоционалды (жағымды, тыныш, қозу) қасиеттерге (BPS) байланысты анықталады.

Түс эволюциясы объектілерді қатты, жұмсақ, суық, жылу сияқты басқа қасиеттермен бірге анықтау мақсатында дамыды. Адамның белгілі бір түстер туралы дамыған және бекітілген ойлары белгілі бір объектілердің ажырамас ерекшелігі – «түс тұрақтылығы феномені» ретінде қабылданады. Мысалы, қан – қызыл, шөп – жасыл, аспан – көк. Бұл барлық тілдер мен халықтар үшін әмбебап әлемнің түрлі-түсті сипаттамалары болып табылады. Алайда, әр түрлі уақытта жарықтандыру жағдайлары, жарықтандырудың спектрлік құрамын өзгерту кезінде пайда болған заттар мен құбылыстар, сонымен қатар елдің ұлттық, әлеуметтік, мәдени, жасына, жынысына және тағы да басқа факторлар себебінен түске шексіз әртүрлі анықтамалар беру мүмкін. Бұл аспектілер адамның, қоғамның күнделікті қызметі, оның ішінде оның тіл білімі арқылы, сондай-ақ уақыт өте келе дамитын мәдениет пен өнерде үлкен рөл атқаратын кеңістікте түс құбылысын анықтауға мүмкіндік береді.

Тілдік құрылым адамның бүкіл тәжірибесінің түстерді түсіну процесінде оның қоршаған әлемнен алған практикалық, теориялық мәдени білімін сақтайды.

Объективті түс әлемінің көрінісі адам санасында тұжырымдамалық, түрлі-түсті және тілдік сипаттамалардың өзара қатынасы ретінде ұсынылады.

Тұжырымдамалық сипат адамның әлемді рефлексия ретінде тікелей қабылдауы және түсінуі нәтижесінде пайда болады. Түсті эмпирикалық және теориялық тұрғыда қабылдап, түсіну адамның түс туралы түсінігін қалыптастырады. Әлемнің тілдік бейнесі жанама, екінші реттік болып табылады. Ол әр елдің қоршаған әлемге, құндылықтарға, нормаларға, менталитетке көзқарастардың жиынтығына байланысты әртүрлі ұлттардың мәдениеттерін ерекшелігін айқындайды. Академик Д. Апресян атап өткендей, әр табиғи тіл белгілі бір әлем жолының тұжырымдамасын бейнелейді.

Тілдік-түс концепциясының өзегі – түс идеясы, ол қоршаған орта объектілерімен арақатынас негізінде қалыптасады; лингвистикалық түс түсінігінің перифериясы белгілі бір бірлестікке қатысты дәстүрлер, саяси, тарихи оқиғалар, түсті көркем қабылдау ерекшеліктері және басқа факторларға байланысты.

Түстерді тілдік сипаттамалар тұрғысынан саралауды, бірншіден, түс құбылысы жарық феноменімен байланысты болғандықтан, әлемдегі түстер эволюциясының бастапқы кезеңінде ақыл-ой бейнесінде түссіз (ақ, қара, сұр) тобы ретінде қабылданған түстерден бастаған жөн.

Ақтың мағынасы бар түс атауларының құрылуы ежелгі үнді бихиилаила (жарық, жарқыл) және биити (жылтыр) сөздеріне оралады. Ақ түстің негізгі тұжырымдамалық мағыналары көптеген тілдерде сәйкес келеді. Жарық, бейбітшілік, имандылық пен тазалықтың символикасы ақ түсте еніп кетті. Ақ халат киген Селтик Друидтері, үнді брахминдері – бұл поптардың киімдері ағартушылық пен ұлылықты бейнелейді. White, Candidus, Albus, Blanc, Blanco, White, Weib таңбалауыштарының болуы Еуропа мәдениеті үшін ақ түстің маңызы зор екендігін көрсетеді. Ақ деген мағынаны білдіретін лексемаларды талдау барысында анықталған тұжырымдамалық белгілердің көп ұқсастықтары бар. Олар, мысалы: әртүрлі заттар, құбылыстар, жануарлар (бор, қар, аққу, лалагүл), тамақ (ет, нан, сүт, шарап, тұздық), адамның сыртқы сипаттамалары (тері мен шаш түсі, нәсіл белгісі, жас) және оның ішкі жағымды белгілері (тазалық, мейірімділік, адалдық, шынайылық, кінәсіздік, ақылдылық және т.б.). Ақ түс көбіне бейтарап белгілерді сипаттайды: түссіздік, мөлдірлік, кеңістік, интервал, бос пішін, сүйек нюсто (домино тәрізді). Кейбір лексемаларда өте аз теріс белгілер кездеседі: мор және қорқақ (сп), QJI-дағы сәтсіздік. Ақ түс кейбір тілдерде саяси сипатқа ие: революцияға қарсы (орыс), консервативті (ағыл.).