Адалдық

Адалдық туралы ұғым және академиялықадалдықтың мағынасы «Қауметтің өз ұяты алдында халал, әділетшіл болу – өзіне-өзі қастерлі болуынан, жүріс-тұрысы игі болуынан гәне туады» деп Әл-Фараби атамыз айтқандай, адалдық – пенде бойындағы ардагер қасиеттердің бірі әм бірегейі. Адам бағасының бірey-мipey өлшемі іспетті десек де болады. Жалпы, «адалдылық» термині латын тілінен шыққан «Legalis» кезмал «низамға құрмет» дегенді білдіреді, демек низамға мойынұсыну, реттілік деген мағынада қолданысқа енген гәп. “Адалдық” деген гәп риясыздық, гуманизм, кірсіз мұнтаздай жүрек тәріздес абзал қасиеттерден тұрады. Ал, Н.Хисраудин ақтықтың белгісін: – Гуманизмге құл болма, ақ жүрек болсаң, әлсіздерді қинама, жан болсаң, – деп жеткізіпті. Алаш – табиғатында кеңдікті, дархандықты тәуір көретін жұрт. Сондықтан ұрпақтың қанындағы адами құндылықтар, адалдылық, ұждан, ар, ұждан, адамшылық, бедел, тәлім ұғымдарымен астасып жатыр. «Кең болсаң, аз болмайсың,» «Біреудің арғымақ жібін аттама,» «Малым – жанымның садақасы, айнашым – арымның садақасы,» «Кедей болсаң те, арланғыш бол,» «Өлімнен ұждан әндемді,» «Қолыңмен істегеніңді мойныңмен көтер,» «Отан болам десең, бесігіңді түзе» әм т.б. мақал-мәтелдерді, ойшылдық сөздерді құлағына құйып өсетін қазақ аталмыш адами құндылықтарды ілгері қояды. Әсіресе адалдылық, адамдық ар ұғымдарының қоғамда бейнелену елесі кең және жан-жақты талдауды керек етеді. «Ақтық – өмірден қымбат» дегендей, біздің қоғамда баланы жастайынан адал болуға, шынайы болуға тәрбиелейді. Шіли, ұлан әуел апыл-тапыл қадамдарын басып, тұсаулау кесер сәтінде та күлік жіпті байлап, жаңа кесуінің өзі келешекте ешқайсының арғымақ жібін аттамай, ақ ниет болуы pәуіштec түсініктерімен астасып жатын. Осыдан-ақ, адалдылықтың абзал қасиет екенін ұғына беруге болатын сияқты. Мақалдап сөйлеуге шаруалы тілімізде «Адалдық үшін арыдым деме», «Адалдық — ұжданның жұмысы, ауырды арттыру – нардың ісі», «Ала жіпті аттамағанның қадірі еңселі,» «Ардагердің бірі — адалдық», «Адалдық жүрген жерде, адамшылық жүреді», «Адал еңбектің әулие-пірі барлық,» «Ақ жүректің жонды ұзын», «Арамнан алған түйеден, ақтан алған түйме артық»,«Адалдық аздырмас, жамандық денені жаздырмас», «Арам, жымсық зады – реніш, ақ, ақ жүрек зады – кеніш», «Арамдықты ақтық жеңеді, жамандықты адамшылық жеңеді» деген гәп қолданыстары адал шаруаның аты тәк-тәк қайырымдылық екенін мойындағанмен тепе-тең. Ақтық– сора шыбық тақылеттес тіптен нәзікдүние. Қырын қабақ бағбан жерге отырғызған сора шыбығын күніге баптап, ағат өскен бұтақтарын түзеп, бап жасамаса, о тереңге әуейі жайып жайқала өспеген болар еді. Адалдылық да сол зәлітті. О баршылық қауметтің бойында тумысынан кездесетін табиғи қасиет болғанымен, тәлімді, тәрбиені, баулуды қажет етеді. Өнімтал ұрпақты жастайынан шыншылдыққа, әділеттікке, біреудің еңбегін қанамауға, өзгенің несібесіне армия сұқпауға тәрбиелемесе, олардың бойындағы табиғи ақтықты қожалақ шалары зайыр. Сарапшылардың сөзіне сүйенер болсақ,адалдықты бала бойына жастайынан тұжырымдау үшін әлденеше жол тәсілдерді жарату керек екен. Ең алдымен, балаға деген дәме. Дүр-дараз бөбек ересектердің сенімін сезінсе, онда олүлкендерге қарап ден түзейтін болады. Сенімнен өзге, ата-аналар баламен өмірде болған оқиғаларды ақ жүрек түрде бөлісуі керек. Жалған сөздер қоспай басынан өткенін баяндауда көмегін береді. Қатынас мүлік уақытында баладан жауап қысқарту әдісін пайдаланбау қажет.Сонымен қабат, шындықты айтудан гөрі, бекерді таңдауға мәжбүрлейтін белгісіз сұрақтар қойып, сонан кері жаза тағайындаған жөнді. Балаға жөндеу істер жасағаны үшін жауаптыболуы қажет екенін үйрету тиіс. Халал боп, мойындау үшін баланы марапаттауыңыз қажет. Оның жазасын шартты түрде жасай отырып, нашар қызметтің жөндекі нәтижесі барлық екенін көрсетіп,шындықтың,