Гісторыя мястэчка Смальяны

Гісторыя мястэчка Смальяны

Вёска Смальяны знаходзіцца ў Аршанскім раёне Віцебскай вобласці, усяго ў кіламетры на поўнач ад трасы Орша-Лепель. Заснавана гэтае мястэчка было ў 1484 годзе і большую частку яго насельніцтва складалі габрэі. Адно з першых сведчанняў пражывання габрэяў у Смальянах адносіцца да XVI стагоддзя (у «Інвентары смалянскага маёнтку" ад 16 мая 1593 года).

У прыводных дакументах разглядаецца маёнтак, належыўшы нашчадкам князя Андрэя Сангушкі, які складаўся з некалькіх вёсак і мястэчка Смальяны. Згадваецца княгіня Ковельская, якая раздала арэнды габрэям, бо кіраваць самой такім вялікім маёнткам ёй не было калі. Габрэі займаліся арэндай зямлі, млыноў, спагнаннем пошлін на розныя зборы, ўтрымлівалі карчмы. Займаліся яны і гандлем. Юрыдычны статус яўрэяў мястэчка вызначаецца тэрмінам «прыватныя яўрэі". Будучы асабіста вольнымі, яны працавалі на мясцовае дваранства (шляхту), а таксама зараблялі сабе на жыццё.

Да сярэдзіны XVII стагоддзя ў Смальянах складваецца кагал, які займаецца ўсімі справамі, звязанымі з жыццём яўрэяў. Неабходна заўважыць, што габрэі ў тыя часы мелі некаторыя прывілеі. Напрыклад, яны падпарадкоўваліся толькі каралю, яго ваяводам і старастам, ім дазвалялася займацца рамяством без запісу ў цэх (рамеснікам іншага веравызнання гэта было забаронена), свабодна гандляваць. Аднак, габрэі заўсёды служылі надзейнай крыніцай паступлення даходаў, аплачваючы штогод сваё знаходжанне ў тым ці іншым месцы. Прычым, агульны падатак спаганяўся з абшчын мястэчак і гарадоў, і часта падатак з кагалу ўлады бралі большы, чым было агаворана ў пагадненні. Вядома, што габрэі Смальян плацілі ў канцы XVII - пачатку XVIII стагоддзяў 10% гадавога даходу замест 7%. Да 1765 года ў мястэчку Смальяны пражывала каля 530 габрэяў. [1]

Пасля падзелу Рэчы Паспалітай ўсе беларускія землі ўвайшлі ў склад Расійскай імперыі, і Смальяны становяцца мястэчкам Аршанскага павета Магілёўскай губерні. Да 1847г.у мястэчку былі адкрыты драўляная сінагога і чатыры хедэры, працавалі гарбарныя прадпрыемствы, налічвалася 55 каменных лавах, а на базарнай плошчы штогод адбываліся кірмашы. Акрамя таго, мястэчка славілася майстрамі-меднікамі. [1]

Праводзячы рэформы, царскія ўлады не змаглі вырашыць праблем рабочых-габрэяў, зрэшты, як і працоўных іншых нацыянальнасцяў. Знайшоўся больш лёгкі выхад з тупіка: распальванне нацыянальнай нянавісці і, як следства, габрэйскія пагромы. Падзеі Першай сусветнай вайны і рэвалюцыі ў Расіі пакінулі свой след і ў мястэчку Смальяны: нягоды войнаў, разруха, класавае размежаванне, калектывізацыя, з'яўленне габрэйскіх сельскагаспадарчых арцеляў.

Вядома ж, нельга абыйсці страшную старонку габрэйскай гісторыі -фашысцкую акупацыю. Спачатку габрэі мястэчка жылі ў сваіх дамах. Мужчын з 16 гадоў адпраўлялі на працы (ачыстка дарогі, нарыхтоўка дроў). Яны насілі на рукаве чорную павязку з жоўтай зоркай Давіда. Гэта мяккае стаўленне да габрэяў можна растлумачыць размяшчэннем мястэчка, якое знаходзіцца сярод лясоў. Але ўжо 9 сакавіка 1942 года габрэяў сагналі ў гета на вуліцы Шклоўскай, дзе прыкладна ў трыццаці дамах жылі да 840 габрэяў. [1] Гета не ахоўвалася, хоць і было абнесена калючым дротам. Мясцоваму насельніцтву пад страхам смерці забаранялася дапамагаць габрэям. 4 красавіка 1942 гады ў 2-х кіламетрах ад Смальян фашысты ўзарвалі мерзлую зямлю, падрыхтоўваючы месца для расстрэлу. На наступны дзень у гета заехалі паліцаі і павялі смальянскіх габрэяў да месца расстрэлу. Выратаваліся толькі адзінкі. Гэтым расстрэлам, можна сказаць, і скончылася гісторыя смольянского габрэйства.

Славутасці і турыстычны патэнцыял

Нашу зямлю калісьці называлі краінай замкаў - абарончыя ўмацаванні, з часам пераўтвораныя ў прыгожыя рэзідэнцыі магнатаў можна было сустрэць праз кожныя 30-40 кіламетраў. Сёння замкі, якія захаваліся, можна пералічыць па пальцах. Замак у Смальянах, дакладней, яго разваліны - адзіны ацалелы ва Усходняй Беларусі.

Замак Белы Ковель у 20х гадах XVII века пачаў будаваць князь Сямён Сангушка-Ковельскі. Такую назву ён атрымаў верагодна па той прычыне, што быў афарбаваны па загадзе князя ў белы колер. Замак адрадзіўся пад уздзеяннем моднай тады архітэктурнай плыні - галандскага рэнесансу і быў надзвычай элегантным. Князь не шкадаваў сродкаў на яго будаўніцтва. Замак размешчаны на замчышчы, акружаны штучным ровам,які прымыкае да ракі і абараняе яго і сёння.