Ахеменидтер мемлекетінің құрылуы мен күшеюі

II ТАРАУ. АХЕМЕНИДТЕР ИМПЕРИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ САЯСИ-ӘСКЕРИ ЖҮЙЕСІ

2.1. Ахеменидтер мемлекетінің құрылуы мен күшеюі

Ахеменидтер империясы б.з.д. VI ғасырда қазіргі Иран аумағында пайда болды. Негізін қалаушы — ұлы патша Кир II (Ұлы Кир). Ол Мидия патшалығын, Лидияны, Вавилонды және көптеген ұсақ мемлекеттерді бағындырып, Еуразиядағы ең үлкен империяның іргесін қалады.

Ахеменидтер мемлекеті орталықтандырылған басқару жүйесімен ерекшеленді. Мемлекет сатраптықтарға бөлінді, әрбір сатрапты (облысты) патшаның сенімді адамы басқарды. Патша «патшалардың патшасы» деп аталды және оның билігі құдайдың еркімен заңдастырылды.

Мемлекеттің ресми тілі — ежелгі парсы тілі, діні — зороастризм болды. Зороастризм негізінде жақсылық пен жамандықтың мәңгілік күресі, әділдік пен шындыққа қызмет ету идеясы жатыр. Бұл идеология Ахеменид билігінің тұрақтылығын қамтамасыз етті.

2.2. Ахеменидтердің сыртқы саясаты және Орта Азия бағыты

Кир II мен оның мұрагерлері империяның аумағын ұлғайтуға бағытталған белсенді жаулап алу саясатын жүргізді. Парсы патшалары үшін Орта Азия ерекше маңызға ие болды, себебі бұл өңір стратегиялық және экономикалық тұрғыдан маңызды аймақ еді.

Солтүстіктегі сақ тайпаларының жерлері арқылы Қытай мен Үндістан бағытындағы сауда жолдары өткен. Сондықтан Ахеменидтер бұл аймақты өз бақылауына алуға тырысты.

Кир II-нің Орта Азияға жасаған жорықтары осы мақсатпен байланысты болды. Алайда ол сақтардың қатты қарсылығына тап болып, үлкен жеңіліске ұшырады.

2.3. Ахеменидтер әскерінің ұйымдасуы мен артықшылықтары

Ахеменидтердің әскері — ежелгі дүниедегі ең қуатты әскери құрылымдардың бірі болды. Әскер құрамында парсылармен қатар, бағындырылған халықтардың сарбаздары да болды.

Олардың ішінде сақтар да бар еді. Кейінгі кезеңде парсы патшалары сақтарды жалдамалы әскер ретінде пайдаланды, себебі олар ат үстінде соғысу шеберлігімен әйгілі болды.

Ахеменидтер соғыста күрделі тактикалар мен инженерлік құрылыстарды қолданған: көпірлер, қамалдар, соғыс арбалары. Дегенмен, дала жағдайында бұл артықшылықтар көбіне өз пайдасын тигізе алмады — себебі сақтар жеңіл қаруланған, жылдам қозғалатын атты әскермен соғысты.

⸻

III ТАРАУ. САҚТАР МЕН АХЕМЕНИДТЕРДІҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ

3.1. Кир II-нің сақтарға қарсы жорығы

Б.з.д. 530 жыл шамасында Ахеменид патшасы Кир II Орта Азияға жорыққа аттанады. Оның мақсаты — сақтардың жерін бағындыру және солтүстік шекараны қауіпсіз ету болатын.

Грек тарихшысы Геродоттың айтуынша, Кир массагеттерге қарсы шыққан. Массагеттерді Томирис патшайым басқарған. Кир сақтарды айламен бағындырмақ болып, шарап пен азыққа толы лагерь қалдырып кетеді. Бірақ Томирис бұл қулықты біліп, парсыларға қарсы шабуыл жасайды. Қанды шайқаста Кирдің әскері талқандалып, патшаның өзі қаза табады.

Бұл оқиға сақтардың ержүректігі мен тәуелсіздікке деген ұмтылысын көрсетеді. Томирис жайлы аңыздар кейін көптеген халықтардың эпостарында бейнеленген.

3.2. Дарий I және оның сақтарға жорығы

Кирдің жеңілісінен кейін Ахеменидтер біраз уақыт сақтармен соғыспайды. Алайда б.з.д. 519 жылы Дарий I билікке келген соң, солтүстік-шығыс бағыттағы саясатын қайта жалғастырады.

Дарийдің Бехистун жазбаларында сақтарға қарсы жорық туралы айтылады. Ол Сырдария өңіріндегі сақ тайпаларын бағындыру үшін үлкен әскер жібереді. Бірақ сақтар кең дала жағдайын өз пайдасына пайдаланып, парсы әскерін айламен әлсіретеді.

Геродоттың жазуынша, сақ көсемі Скунха парсыларға тұтқынға түсіп, кейін босатылған. Ал «шошақ бөрікті сақтар» Дарийге қарсы табанды соғыс жүргізіп, өз тәуелсіздігін сақтап