Алтын орданың әлемдік тарихтағы рөлі

“Алтын орданың әлемдік тарихтағы рөлі”

Алтын Орда- Жошы улысынын орнына курылган

алгашкы ірі мемлекет. Алтай тауынан Дунайна дейінгі

 жерді алып жаткан Орданын элемдік тарихтаны релі кандай?

Алтын Орда тарихы тереннен бастауды кажет етеді.

 Ойткені бул тек бір мемлекеттін тарихы гана емес, бул букіл элем

 тарихына катысы бар,улы озгерістер заманы, дейді Шокан

Уэлиханов атынданы Тарих жане этнология

 институты директорынын орынбасары, тарих гылымдарынын

кандидаты Эуезхан Шашаев.

Алтын Орда тарихын обьективті түрде зерттеуге кеңестік идеологияның теориялық – методологиялық принциптері кедергі келтіргені белгілі. Кеңестік тарихнамада үстем болған тарихи процестерге «таптар күресі» тұрғысынан қарау, діннің рөліне теріс көзқараста болу сияқты тұрғылар зерттеушілердің шынайы тұжырымдар жасауына қол байлау жасағанын қазір ешкім жоққа шығармайды. Сол себепті де кеңестік тарихнамада орнығып қалған көптеген тұжырымдар әлі де болса қайта қарауды қажет етеді.

Сондай қайта қарайтын мәселелердің біріне – Алтын Орда тарихындағы ислам дінінің рөлі мәселесі жатады. Алтын Орда тарихындағы ислам дінінің алатын орны мен маңызы, исламның Алтын Ордадағы қыпшақтану процесіне, XIII-XV ғасырлардағы халықтардың этникалық дамуына, мәдениетіне, этникалық сипаттағы этностардың қалыптасуына тигізген рөлі ерекше. Ислам діні Алтын Орданың билеуші әулеті өкілдері арасында да бірден тарала қоймады, жекелеген өкілдер исламды ерте қабылдап, мұсылмандарша өмір сүрсе, ал кейбір өкілдер бұрынғы сенімі мен дәстүрінен, әдет-ғұрпынан ұзақ уақытқа дейін арыла қоймады. Биліктің ең жоғары төбесі мен билікке ықпал ете алатын, биліктің айналасындағы тұлғалардың әртүрлі дінде болуы Алтын Орданың саяси дамуына ықпалдарын тигізеді. Сол себепті де біз осы жұмысымызда ислам дінінің Алтын Орда тарихының алғашқы кезеңіндегі аса маңызды саяси оқиғаларға тигізген әсерлері жөнінде қарастырамыз. Біздің ойымызша, осындай аса маңызды оқиғалар қатарына Алтын Орда тарихының алғашқы кезеңіндегі Батый ханның мұрагерлері Сартақ пен Ұлақшының Сарай тағына отырмай жатып, кенеттен қаза табуы мен Берке ханның діншілдігі, XIII ғасыр соңында Алтын Орданың саяси тарихындағы Тоқтай хан мен ұлыс билеушісі Ноғай арасындағы ұрыстардың басталуына түрткі болған жағдайлар, Тоқтай ханның ұлы Елбасардың кенеттен қайтыс болуы және Өзбек ханның билікке келуі мен исламды қабылдауы туралы оқиғалар жатады. Бұл оқиғалардың барысына ислам діні әртүрлі деңгейде әсерін тигізеді.

200 жыла жуык біртутас мемлекет ретінде емір

сурген Алтын Орда Шыгыс Еуропанын коптеген

халыктарынын тарихында терен із калдырды.

Шынныс хан империясынын, кирандыларында пайда болган

ол Дешті Кыпшак кеністігінде шешуші саяси фактор болып,

Хазар каганаты кулаганнан кейін пайда болган орынды толтырды.

Шын мнінде, Алтын Орда Улы Жібек жолынын солтустік тармагын

 игеруге умтыл ан ерте ортагасырлык кешпелі империялардын мурагері болды.

Біздін тарих гылымында осы державага деген екі козкарас бурыннан калыптаскан еді.

Біреуі-Орданы тек кырып-жоюды коздеген катігез империя ретінде багалау болса

екіншісі-Шыныс Еуропа тарихынданы Орданын релін идеализациялау.

Алтын Орда калаларында археологиялык зерттеулер басталганнан бері монгол билігі кешпенділердін жабайы ордасы емес екенін керсетті, Г.А.

Федоров-Давыдов енбектерінде, В.Л. Егоров, Ф. В. Баллод, А.

Ю. Якубовский бул саяси курылыма негурлым байсалды

козкарасты растайды. Кобісі жогарыда келтірілген белгілі фактілерді талдай отырып,

 біз Улы даланын сонны кешпенді империясына аділетті бага беруге тырысамыз.