Қазақ мемлекеттілігінің эволюциясы

Эссе

«Қазақ мемлекеттілігінің эволюциясы»

ХV ғасырдың ортасында Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігінде Керей мен Жәнібек сұлтандары Ұлыс құрды.Көп ұзамай ол бүкіл Шығыс Дешті Қыпшақта мемлекеттің жалғыз көрінісі болды.Қазақ хандығы біртұтас, орталықтандырылған мемлекеттік құрылым ретінде 1465 жылдан бастап 1847 жылы соңғы Қазақ ханы Кенесары қайтыс болғанға дейін төрт ғасыр бойы өмір сүрді және мәңгілікке тарихқа енді.Ұлы Жібек жолында ежелгі қалалар бой көтерді, қалалық сауда жүйесі қалыптасты, «Жеті жарғы»деп аталатын дала заңының жиынтығы бекітілді.Керей мен Жәнібек Қазақ хандығын басқару жүйесін құрды.Басқару жүйесі бірдей болды.Ол Орталық Азиядағы ірі құрылымдардың бірі болды, ол үлкен аймақты қамтып, өзін басқа көршілер ретінде мойындады. Қазақ хандығы құрылымының тағы бір ерекшелігі ел билеушісі хан болғаны, оның тұсында билер мен батырлар болғаны. Ұлттың өзін-өзі тануы, оның басқа этникалық топтармен қарым-қатынастағы мүдделерін түсінуі нәтижесінде туылған бұл адамдар ұлттық бірліктің қарқынды дамуына, ұлттық құндылықтардың жетілуіне тиімді ықпал етті.Осылайша, Қазақ хандығы, біріншіден, қазақ даласында өмір сүрген хандықтар мен мемлекеттердің толыққанды мұрагері болып табылады, ал екіншіден, тарихи сабақтастық ретінде қазіргі заманғы тәуелсіз Қазақстан Республикасы қалыптасуының жалғыз идеялық негізі болып қала береді. Қазақ хандығы тарихындағы маңызды, күрделі және қызықты проблемалардың бірі Шығыс Дешті Қыпшақ аумағында шамамен 2,5 мың рет созылған хандықты құру және этникалық процесс болып табылады. Егер Қазақ хандығының құрылуын мемлекеттілікті дамыту тұрғысынан қарайтын болсақ, онда ол тұтастай алғанда Қазақстанның ежелгі тарихының сақ, ғұн, үйсін, қаңлы, ерте ортағасырлық түріктер, Батыс-Түркі, Түргеш, Қарлұқ, Оғыз, Қимақ, Қыпшақ, Қарахан, содан кейін Алтын Орда және Ақ Орда тарихымен тікелей байланысты. Бұл құрылымдардың атаулары әртүрлі болғанына қарамастан, олар үшін ортақ нәрсе-діни және рухани қатынастардағы қауымдастық, экономика мен мәдениет, бір аймақта және сол жерде болған тайпалар мен тайпалық бірлестіктердің тегі мен тілі. Олардың атауы бұрын билеуші әулеттерді алып тастаған тайпалардың аттарымен байланысты болған кезде, Қазақ хандығы алғаш рет қазақ халқының құрамына кірген тайпалардың бірі емес, барлық тайпалар үшін ортақ деп атала бастады. XV-ХІХ ғасырларды қамтыған Қазақ хандығы Қазақстан тарихында ерекше орын алып қана қоймай, сонымен қатар осы кезеңде қалыптасқан ұлттық сана-сезім мен халыққа тән белгілер біздің қазіргі қоғамымызбен тікелей ұштасып жатты. ХХ ғасырдың басында Қазақ хандығымен байланыста Алаш қозғалысының негізгі мақсаттарының бірі – қазақ халқының мүдделеріне жауап беретін ұлттық мемлекеттілікті қалыптастыру жоспары да дамыды. Алайда, тарихтың беталысы көрсеткендей, ол орындалмады. Ал кеңестік негізде құрылған Қазақ АССР, кейіннен Қазақ ССР қағаз жүзінде егеменді деп аталғанымен, іс жүзінде орталықтың толық бақылауында болды және ұлттық мүддеге емес, орталықтың мүдделеріне жауап беретін саясат жүргізілді. Осылайша, мемлекеттілік идеясы қазақтардың санасына біртіндеп еніп, Ресей мемлекеттілік әкелгендей, бір-біріне ұқсамайтын принцип қалыптаса бастады. Өткен ғасырдың 90-жылдарының басында Ресейдің орталық мерзімді басылымдарында « Қазақстан Республикасы ұзақ өмір сүре алмайды. Өйткені, қазақтардың тарихында өз мемлекеті болған жоқ, оларға мемлекеттілік идеясы жат». Мұндай пікірлер әлі толық өшірілмегені рас. Сондықтан тарихшылар жүргізген ғылыми негіздегі объективті зерттеулер мұндай алалаушылыққа кедергі келтіруі мүмкін. Осылайша, жоғарыда баяндалған барлық пайымдауларды қорытындылай келе, Қазақ хандығының құрылуы – Қазақстан тарихындағы аса маңызды оқиғалардың бірі, сол кезде басталған этникалық даму қазіргі уақытта ұлттық деңгейге жетті, қазақ халқының ұлт болып қалыптасуына ықпал етті, Қазақстан Республикасы деп аталатын жаңа мемлекет құру үшін негіз салды, идеологияның тарихи критерийіне айналды деп санауға болады.