O‘rta Osiyoning buyuk mutasavvuflari va ularning ilmiy merosi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI

TARIX FAKULTETI

Tarix sirtqi ta’lim (mamlakatlar va yo‘nalishlar bo‘yicha) yo‘nalishi

3-kurs 23.28 guruh talabasi

YO‘LDASHEVA ROXATOYNING

FAN VA TEXNIKA TARIXI

fanidan

«O‘rta Osiyoning buyuk mutasavvuflari va ularning ilmiy merosi»

mavzusidagi

MUSTAQIL ISHI

Qabul qiluvchi:                                              A.Abduraxmonov

Farg‘ona – 2025.

Reja

Kirish

1. Tasavvuf ta’limotining O‘rta Osiyoda shakllanishi

2. Buyuk mutasavvuflar va ularning ilmiy merosi

3. Tasavvuf merosining bugungi ahamiyati

Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar

KIRISH

O‘rta Osiyo mintaqasi – tarixan “Movarounnahr„ nomi bilan mashhur bo‘lib, nafaqat buyuk madaniyatlar chorrahasi, balki islom sivilizatsiyasining ma’naviy va ilmiy markazlaridan biri hisoblanadi. Bu zamin islom falsafasi, kalom, fiqh (huquq), mantiq, adabiyot va ayniqsa, tasavvuf (irfon) sohasida dunyoga mashhur bo‘lgan minglab allomalarni yetishtirib chiqardi. Mintaqaning ilmiy-ma’naviy taraqqiyotida mutasavvuf olimlar — inson ruhiyatini, axloqiy komillikni, jamiyatdagi adolat va ma’naviy poklanishni o‘rganishga bag‘ishlagan buyuk shaxslar sifatida alohida o‘rin tutadi.

Tasavvuf — insonni nafs balolaridan xalos etib, ilohiy haqiqatga, ruhiy poklanish orqali komillikka (al-Insān al-Kāmil) eltuvchi chuqur falsafiy-ma’naviy ta’limotdir. Bu ta’limot O‘rta Osiyoda XII–XVI asrlarda yuksak darajada taraqqiy etdi va ijtimoiy hayotning deyarli barcha jabhalariga — siyosat, iqtisodiyot, madaniyat va xalq pedagogikasiga chuqur ta’sir ko‘rsatdi. Bugungi kunda, globalizatsiya sharoitida, milliy-ma’naviy qadriyatlarni tiklash va yosh avlodni ma’naviy tahdidlardan himoya qilish dolzarb bo‘lib turgan bir paytda, mutasavvuf allomalarning axloqiy va tarbiyaviy merosini o‘rganish nazariy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Ular targ‘ib qilgan sadoqat, mehnatsevarlik, halollik, dunyo moliga hirs qo‘ymaslik kabi tamoyillar zamonaviy jamiyat uchun ham asosiy qadriyatdir.

Ushbu referatning asosiy obyekti O‘rta Osiyodagi yirik tasavvuf maktablari va ularning yirik namoyandalari tomonidan yaratilgan ilmiy-ma’naviy meros hamda bu merosning keyingi avlodlar ma’naviyatiga ta’sirini tahlil qilishdir.

Referat quyidagi buyuk mutasavvuflarning merosini qiyosiy jihatdan yoritishni o‘z oldiga maqsad qilgan:

• Ahmad Yassaviy (XII asr) — "Hikmatlar„ muallifi va turkiy tilida tasavvufni keng yoygan Yassaviya tariqatining asoschisi.
• Abduxoliq G‘ijduvoniy (XII asr) — Naqshbandiya tariqatining sakkiz asosiy tamoyilini (“Kalimai Tayyiba„, "Vukufi adadiy„ va h.k.) ishlab chiqqan "Xojagon„ maktabining piri.
• Najmiddin Kubro (XII-XIII asrlar) — Kubraviya tariqatining asoschisi, "valiylar sultoni„ unvonini olgan va Chingizxon bosqini davrida shahid bo‘lgan.
• Bahouddin Naqshband (XIV asr) — Naqshbandiya tariqatining asoschisi, "Dil ba yoru, dast ba kor" (Qalb Allohda, qo‘l mehnatda) shiori bilan mashhur.

Asosiy maqsad: O‘rta Osiyo buyuk mutasavvuflarining ilmiy merosini tahlil qilish orqali ularning islomiy etika va ijtimoiy-siyosiy falsafaning rivojlanishiga qo‘shgan hissalarini ilmiy jihatdan baholash.

Vazifalar:

1. O‘rta Osiyoda tasavvuf tariqatlarining shakllanishining ijtimoiy-madaniy ildizlarini aniqlash.
2. Yassaviya, Kubraviya va Naqshbandiya tariqatlarining asosiy g‘oyalari, zikr usullari va ijtimoiy pozitsiyalarini qiyosiy o‘rganish.
3. Har bir mutasavvufning (Yassaviy, Kubro, Naqshband, G‘ijduvoniy) asarlarida ilgari surilgan axloqiy komillik (ruhiy poklanish, nafsni tarbiya qilish) nazariyasini tahlil qilish.
4. Ularning ta’limotining mintaqadagi siyosiy hayotga va keyinchalik Temuriylar, Shayboniylar davlatlarining ma’naviyatiga ta’sirini ko‘rsatib berish.
5. Mutasavvuflar merosining bugungi Yangi O‘zbekiston sharoitida yoshlarni vatanparvarlik va yuksak ma’naviyat ruhida tarbiyalashdagi o‘rnini baholash.

1. TASAVVUF TA’LIMOTINING O‘RTA OSIYODA SHAKLLANISHI

1. Tasavvuf tushunchasi va mohiyati

Tasavvuf, arab tilidagi "safa„ (poklik, sof boʻlish) yoki baʼzi ulamolar fikricha "suf„ (jun kiyim, zohidlik ramzi) soʻzidan kelib chiqqan boʻlib, Islom falsafasi va amaliy etikasining eng chuqur ruhiy-maʼrifiy yoʻnalishini tashkil etadi. U shariat qonunlariga amal qilish bilan bir qatorda, qalb pokligiga, Haqqa bevosita maʼrifat orqali erishishga intiladigan tizimli taʼlimotdir.

Tasavvufning mohiyati va maqsadi

Tasavvufning mohiyati insonni gʻayritabiiy yoki ajibotlarga erishishga emas, balki al-Insan al-Kamil (Komil Inson) darajasiga koʻtarishga qaratilgan. Bu maqsadga erishish uchun quyidagi asosiy gʻoyalarga tayaniladi:

• Allohga muhabbat va maʼrifat: Tasavvuf ilmida Allohga boʻlgan muhabbat (ishq) aql orqali emas, balki qalb orqali erishiladigan asosiy harakatlantiruvchi kuchdir. Maʼrifat esa ilohiy haqiqatni bevosita, botiniy idrok etishdir.
• Nafsni yengish (Mujohada): Tasavvufning amaliy jihati nafsning yomon xislatlarini (shahvat, hirs, hasad, kibr) yengib, uni poklash, yaʼni tazkiyaning eng yuqori darajasidir. Nafsni poklash — shaxsning ruhiy komillik sari ilk qadamidir.
• Axloqiy komillik (Taholli): Mutasavvif oʻz nafsini yengganidan soʻng, ulugʻ axloqiy fazilatlar bilan bezanishi lozim. Bu jarayon taholli deb ataladi.

Tasavvuf O‘rta Osiyoda

Oʻrta Osiyo (Movarounnahr) mintaqasi tasavvufning shakllanishida va dunyo boʻylab yoyilishida bosh rol oʻynadi. Islom dinining mintaqaga kirib kelishi bilan bir qatorda, IX–X asrlardan boshlab zohidlik va taqvo gʻoyalari keng tarqaldi. XI–XII asrlarga kelib, bu gʻoyalar tariqatlar shaklida tizimlashdi.

Oʻrta Osiyo tasavvuf maktabi (Xojagon, Yassaviya, Kubraviya, Naqshbandiya) ikki asosiy xususiyatga ega boʻldi:

1. Shariatga qatʼiy amal qilish: Mintaqa mutasavvuflari (ayniqsa Naqshbandiya) shariat qonunlarini qatʼiy tutishni va uni tark etmaslikni asosiy tamoyil qilib oldilar.
2. Ijtimoiy faollik: Oʻrta Osiyo tariqatlari uzlatga chekinishni rad etib, "Dil ba yoru, dast ba kor„ (Qalb Allohda, qoʻl mehnatda) shiori ostida ijtimoiy hayotda faol ishtirok etishni targʻib qildi. Bu, oʻz navbatida, kasb-hunar, savdo va dehqonchilikning rivojlanishiga ham ijobiy taʼsir koʻrsatdi.

Mutasavvuflarning pedagogik va falsafiy roli

Mutasavvuflar nafaqat zohidlar sifatida, balki chuqur falsafiy, pedagogik va ijtimoiy olimlar sifatida ham namoyon boʻlishgan.