Елтану және саяси география

Дүниежүзі саяси картасының қалыптасу кезеңдері

Саяси картадағы сандық өзгерістер

Саяси картадағы сапалық өзгерістер

Ежелгі кезең (б.з. 5 ғасырға дейін)

Ежелгі кезеңде ежелгі мемлекеттердің (Египет, Карфаген, Греция, Рим) қалыптасуы, дамуы және ыдырауы болды; көшбасшылық монархиялар мен империяларда біртіндеп бекітілді; әскери демократия дамыды. Мемлекеттің үш түрі кең тараған: авторитарлық және қолөнер монархиялары; империялар (бірыңғай саяси жүйенің аумақтық анықтығы болмаған) және қала-мемлекеттер (айқын аумақтық құрылымы және халықтың саяси өмірге белсенді қатысуы: Қытай, Үндістан, Афина, Фивия, Спарта және т.б.).

Ортағасырлық кезең (V-XV ғасырлар)

Ортағасырлық кезеңде деспотиялық монархиялық билік дамыды, оның шоғырлануы және орталықтандырылуы; еуропалық мемлекеттерді басқарудағы шіркеудің рөлін күшейту; мемлекеттердің алыс аумақтық жаулап алуларға ұмтылысы пайда болды, соған байланысты жердің үлкен бөліктері мемлекеттер арасында бөлінді: Византия, Ресей мемлекеті, Қасиетті Рим империясы, Португалия, Испания, Англия; және ішкі нарықтардың қалыптасуы да басталды.

Жаңа кезең (XV-XVII ғасырлар тоғы – 1914 ж.)

Бұл өнеркәсіп өндірісінің туу, өрлеу және орнығу, халықаралық экономикалық қатынастардың даму дәуірі. Ұлы географиялық ашылулардың арқасында әлемді отарлау және бөлу жалғасуда; Шығыста адамгершілік құндылықтары бар империялар, Батыста қаржылық империялар қалыптасады. Қазіргі әлемдік жүйедегі мемлекеттердің жағдайы 1494 жылы Испания мен Португалия арасындағы дүниені бірінші рет қайта бөлуден (Тордесильяс шарты және оның «жалғасы» - 1529 жылғы Сарагоса келісімі) бастап бес ғасырға жуық уақыт бойы қалыптасты.

20 ғасырда дүниенің толық дерлік бөлінуі орын алды.

Дүние жүзінің қазіргі заманғы саяси картасының қалыптасуына қатысты оқиғаларды шартты түрде Жаңа (XVII ғасырдан Бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін) және Ең жаңа кезең (Бірінші дүниежүзілік соғыстан бүгінгі күнге дейін) деп аталатын екі дәуірге топтастырады. Еуропалық отарлау кезеңі Жаңа Дүние мен Ескі Дүниенің көптеген аумақтарын қамтыды. Еупадағы жетекші мемлекеттердің жаңа жерлерді бөлісуі және ықпал ету аумақтарын экономикалық, саяси жағынан басқару сипаты дүние жүзінің саяси картасының едәуір өзгеріске түсінуі алып келді. Осы өзгерістерге сәйкес, мемлекет құрылымы мен оны басқарудың жаңа формалары пайда болды. Біраз уақыт аса ірі отар иеленуші мемлекетттер - метрополиялар (грекше metropolis – қала) болып есептеліп келген Испания мен Португалияның қатарына кейіннен Ұлыбритания, Франция, Нидерланд, Германия келіп қосылды. Осылайша Америкада, Африка мен Азияда отарлық аумақтар пайда болды. Мысалы, XX ғасырдың басына қарай отарлық иеліктер Африка жерінің 90% - ын, Азия аумағының 56% - ынан астамын, Америка жерінің 27% - ын алып жатты.

XIX ғасырдың басында Латын Америкасында бсталған ұлт – азаттық қозғалыс нәтижесінде Эквадор (1809 ж.), Колумбия (1810 ж.), Венесуэла, Парагвай (1811 ж.), Аргентина (1816 ж.), және т.б. жаңа тәуелсіз мемлекеттер қалыптасты.

XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында дүние жүзіндегі жетекші метрополиялар арасында ықпал ету аймақтары үшін күрес шиеленісе түсті. Соның салдарынан әлемді Бірінші дүниежүзілік соғыстың өрті шарпыды.

Бірінші дүниежүзілік соғыстан соң болған ірі оқиғалар қатарына 1917 жылғы Қазан революциясы нәтижесінде Ресейде мемлекеттік құрылым мен басқару жүйесінің түбегейлі өзгеруі, Аустрия – Венгрия монархиясы мен Осман империясының ыдырауы, Германияда монархияның құлатылуы және үкімет басына фашистердің келуі, Еуропада мемлекеттік шекаралардың өзгеруі жатады. Дүние жүзінің саяси картасында КСРО, Чехословакия, Ирландия, Исландия, Ватикан сияқты жаңа мемлекеттер пайда болып, Финляндия, Польша, Балтық бойы елдері тәуелсіздігін жариялады. Бұл кезеңде Африкада тәуелсіз мемлекттер қатары (Египет, Эфиопия, Либерия, ОАР) санаулы ғана болды. Дүние жүзінің қазіргі заманғы саяси картасының қалыптасуында Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңы мен одан соң болған маңызды өзгерістер, XX ғасырдың 50 – 60 - жылдарындағы отарлық жүйенің күйреуі, 80 – 90 жылдарындағы социалистік жүйенің ыдырауына байланысты оқиғалар айрықша рөл атқарды.

1939 – 1940 жылдары Балтық бойы елдері мен көршілес аумақтарды қосып алу есебінен КСРО аумағы кеңейе түсті. Екінші дүниежүзілік соғыс барысында Польша, Югославия, Грекия аумақтары бөліске түсіп, Германия Еуропаның көптеген елдерін басып алды. Соғыста жеңіліске ұшыраған Германияның, сондай – ақ Италияның, Югослаияның Польша мен КСРО – ның мемлекеттік шекаралары өзгеріп, саяси картада Югославия Федеративтік Республикалар Одағы (ЮФРО), ГФР мен ГДР мемлекеттері пайда болды. Румыния, Болгария, Венгрия, Финляндияның соғысқа дейінгі шекаралары қалпына келтірілді. Шығыс Еуропада пайда болған социалистік мемлекеттер біртұтас блокқа бірікті. Еуропада осы жылдары басталған шекараларды қалпына келтіру жұмысы қазірге дейін жалғасын табуда. Дүние жүзінің саяси картасының обьектілері. Дүние жүзінің қазіргі саяси картасының обьектілері қатарына мемлекеттік мәртебесі жарияланған және жарияланбаған 267 ел мен аумақ жатады. Оларды басты екі топқа : 1) мемлекет мәртебесі жарияланған, халықаралық деңгейде танылған тәуелсіз мемлекеттер ; 2) дербес басқару мәртебесіне ие болмаған тәуелді аумақтар деп екіге бөледі. Олар бір – бірінен жерінің ауданы, халық саны, әлеуметтік – экономикалық даму деңгейіне қарай айырмашылық жасайды.

Саяси картадағы сандық және сапалық өзгерістер

Саяси картадағы өзгерістер екі түрлі болуы мүмкін: сандық және сапалық. Сандық жағынан үкіметпен байланысты. тер. және шекаралар.

Сандық өзгерістер бұрынғы колониялардың тәуелсіздік алуына, меншік нысандарының өзгеруіне, егемендікке ие болуына, саяси күштер арақатынасының өзгеруіне, жекелеген мемлекеттер арасындағы саяси байланыстардың дамуына байланысты.

Саяси картадағы сандық өзгерістер аумақтық ұтыстарды немесе шығындарды қамтиды. Бұл үдерістер бейбіт жолмен жүруі мүмкін (мысалы, 17 ғасырда Ресейдің Сібірді игеруі, 1867 жылы АҚШ-тың Ресейден Алясканы сатып алуы, 1911 жылы Францияның өзінің африкалық колонияларының кейбір аудандарын Германияның пайдасына ерікті түрде концессияға беруі). ), немесе олар әскери қимылдар (1-ші және 2-ші дүниежүзілік соғыстар нәтижесіндегі мемлекеттік шекаралардың өзгеруі, 1845 жылы АҚШ армиясының Мексика Техасын жаулап алуы және т.б.) түрінде жүруі мүмкін. Мемлекеттердің бірігуі мен ыдырауын сандық өзгерістерге де жатқызуға болады: бұл қайта құрулар географиялық картада анық көрінеді.

Сандық өзгерістер нәтижесінде мемлекеттер аумақтың бір бөлігін алуы немесе жоғалтуы мүмкін:

•Аннексияға байланысты (мемлекеттің немесе мемлекеттің бір бөлігін басқа мемлекетке күштеп қосу): 1938 ж. – Германия бұрын тәуелсіз мемлекет болған Австрияны, 1910 ж. – Жапония Кореяны өзіне қосып алды.

•Тағайындаулар (басқа мемлекеттермен келісім бойынша аумақтардың белгілі бір бөліктеріне құқықтарды беру)

•Аккреция (аллювий немесе гидротехникалық құрылыстарды пайдалану нәтижесінде аумақтың ұлғаюы)

Сапалық өзгерістер мемлекеттің саяси жүйесіндегі қайта құрулармен байланысты.

Саяси картадағы сапалық өзгерістер де аз емес. Көбінесе отаршыл және тәуелді елдерге мемлекет қаржысының берілуі жиі кездеседі. тәуелсіздік. Басқару нысанындағы өзгерістер жиі орын алады. құрылғылар: мемлекеттік өзгерістер нысаны, мысалы. 1974 жылы Грекияда монархиялықтан республикалыққа немесе Камбоджада керісінше (1993). Әкімшілік-территориялық құрылым да қайта құрылуда: унитарлық мемлекеттер федерацияға (1993 ж. Бельгия), федеративтік мемлекеттер унитарлыққа (1972 ж. Камерун) айналады. Сапалық өзгерістерге сондай-ақ мемлекетаралық одақтар мен ұйымдардың құрылуы мен ыдырауы (1957 жылы ЕЭК құрылуы, 1991 жылы СЭВ ыдырауы), «ыстық нүктелердің» - мемлекетаралық ошақтардың пайда болуы мен жойылуы жатады. қақтығыстар, мемлекеттің атауын өзгерту (Жоғарғы Вольта 1984 жылы Буркина-Фасо, 1975 жылы Дагомея - Бенин, 1997 жылы Заир - Конго Демократиялық Республикасы болып өзгертілді), мемлекет астанасын (Ресейде Санкт-Петербургтен Санкт-Петербургтен) көшірді. 1918 жылы Петербургтен Мәскеуге, 1960 жылы Бразилияда Рио-де-Жанейродан Бразилияға, 1992 жылы Нигерияда Лагостан Абуджаға және т.б.).