Саяси билік және саяси жүйе

2021 AIU

СӨЖ

Тақырыбы: Саяси билік және саяси жүйе

Дайындаған:

Айдарова Әйгерім Айдосқызы

Тексерген:

Қасымова Алма Кабдыловна

«Билік» ұғымы – саясаттанудың іргелі категорияларының бірі. Сөздің кең мағынасында билік дегеніміз-адамның іс-әрекетіне, мінез-құлқына қандай-да бір құрал-билік, құқық, зорлық-зомбылық арқылы шешуші әсер ете отырып, өз еркін жүзеге асыру қабілеті мен мүмкіндігі. Бұл аспект бойынша билік экономикалық, саяси, мемлекеттік, отбасылық және басқалар. Бұл тәсіл сонымен бірге бір-бірімен тығыз байланысты, бірақ бір-біріне жақындамайтын таптық, топтық және жеке билікті ажыратуды қажет етеді.

Саяси билік – бұл белгілі бір таптың, топтың, жеке адамның саясатта және құқықтық нормаларда өз еркін жүзеге асырудың нақты қабілеті. Саяси билік әлеуметтік үстемдікпен немесе жетекші рөлмен немесе белгілі бір топтардың басшылығымен және көбінесе осы қасиеттердің әртүрлі комбинацияларымен сипатталады.

Сондай-ақ, саяси билік ұғымының мемлекеттік билік ұғымына қарағанда кеңірек екенін атап өткен жөн. Саяси билікті тек мемлекеттік органдар ғана емес, сонымен қатар партиялардың, әр түрлі қоғамдық ұйымдардың қызметі арқылы жүзеге асырады. Мемлекеттік билік – саяси биліктің өзіндік бір өзегі. Ол арнайы мәжбүрлеу аппаратына сүйенеді және белгілі бір елдің барлық тұрғындарына қолданылады. Мемлекет барлық азаматтар үшін міндетті заңдар мен басқа да бұйрықтарды әзірлеуде монополияға ие. Мемлекеттік билік дегеніміз – бұл ұйымның мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асырудағы белгілі бір ұйым мен белсенділік.

Саясаттануда билік көзі деген ұғым қолданылады. Биліктің қайнар көздері немесе негіздері әр түрлі, өйткені қоғамдық қатынастардың құрылымы әр түрлі. Биліктің негіздері (көздері) – бұл қойылған мақсаттарға жету үшін билік объектілеріне әсер ету үшін қолданылатын құралдар. Билік ресурстары – бұл биліктің әлеуетті негіздері, яғни қолдануға болатын, бірақ әлі пайдаланылмаған немесе толық пайдаланылмайтын құралдар. Биліктің қолданылған және мүмкін болатын негіздерінің жиынтығы оның әлеуетін құрайды.

Биліктің көрінуінің негізгі формаларына үстемдік, көшбасшылық, басқару, ұйымдастыру, бақылау жатады.

Саяси билік саяси лидерлікпен және билікпен тығыз байланысты, олар белгілі бір мағынада билікті жүзеге асыру формасы ретінде әрекет етеді.

Саяси биліктің пайда болуы мен дамуы қоғамның қалыптасуы мен эволюциясының өмірлік қажеттіліктеріне байланысты. Сондықтан билік, әрине, өте маңызды арнайы функцияларды орындайды. Бұл саясаттың орталық, ұйымдастырушылық және реттеуші бақылау принципі. Билік қоғамды ұйымдастыруға тән және оның тұтастығы мен бірлігін сақтау үшін қажет. Саяси билік қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған. Ол – қоғамдық өмірдің барлық салаларын басқарудың құралы, негізгі құралы.

Әрбір демократиялық елдегі биліктің үш тармағының құрылу тәртібі, қарым-қатынасы, құзыреті мен функциялары конституциямен анықталады. Әр түрлі елдерде конституциялық консолидацияның да, билікті бөлу және олардың құзыреттілігін анықтау принципін іс жүзінде жүзеге асырудың да өзіндік ерекшеліктері бар. Бірақ барлық демократиялық елдердің тәжірибесі көрсеткендей, бұл принцип мемлекеттік биліктің тұтастығымен үш тармақты бөлу қажеттілігін және олардың құзыреті мен функцияларын нақты ажыратуды білдіреді.

Саяси құбылыстың заңдылығы оның заңды түрде ресімделген заңдылығын білдірмейтінін есте ұстаған жөн. Заңдылықтың заңды қызметі жоқ және заңды процесс болып табылмайды. Заңды билік иелерінің басқа адамдарға мінез-құлық нормаларын белгілеу құқығын тануға негізделген. Заңды билік – бұл сенім берілген биліктің түрі, оны белгілі бір мемлекеттің азаматтары, кем дегенде, олардың көпшілігі заңды деп таниды.

Заңдылықтың қазіргі типологиясы Макс Веберден бастау алады. Ол оның үш түрін бөлуді ұсынды.

Заңдылықтың бірінші түрі дәстүрлі, яғни жазылмаған дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарға негізделген. Екінші түрі – харизматикалық, эмоционалды-жігерлі, көшбасшының, көшбасшының ерекше, көрнекті, табиғаттан тыс қасиеттеріне сенуге негізделген. Үшінші түрі – мемлекетте қабылданған заңдар мен бұйрықтарға, ақылға қонымды пайымдауларға негізделген ұтымды.