Састөбе цемент зауытының экономикалық-географиялық сипаттамасы

МАЗМҰНЫ

ТАБИҒИ РЕСУРСТАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1. Табиғи ресурстардың анықтамалары мен негізгі ұғымдары

"Табиғи ресурстар" - әдебиетте жиі қолданылатын ұғымдардың бірі. Қысқаша географиялық энциклопедияда осы терминмен белгіленеді"...адамзат қоғамының тіршілік ету құралы болып табылатын шаруашылықта пайдаланылатын табиғат элементтері: топырақ жамылғысы, пайдалы жабайы өсімдіктер, жануарлар, пайдалы қазбалар, су (сумен жабдықтау, суару, өнеркәсіп, энергетика, көлік үшін), қолайлы климаттық жағдайлар (негізінен жауын-шашынның жылуы мен ылғалдылығы), жел энергиясы" (Т. 3, с.299).

А.а. Минц берген анықтама (1972, 27-бет): "Табиғи ресурстар... өндіргіш күштер мен білімнің белгілі бір даму деңгейінде материалдық қызметке тікелей қатысу түрінде адамзат қоғамының қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қолдануға болатын денелер мен табиғат күштері".

Табиғи ресурстар-кеңістік-уақытша категория; олардың көлемі Жер шарының әртүрлі аудандарында және қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының әртүрлі кезеңдерінде әр түрлі. Денелер мен табиғат құбылыстары, егер оларға қажеттілік туындаса, белгілі бір ресурс ретінде әрекет етеді. Бірақ қажеттіліктер, өз кезегінде, табиғи байлықты игерудің техникалық мүмкіндіктері дамыған сайын пайда болады және кеңейеді. Мысалы, мұнай б.з. д. 600 жыл бұрын жанғыш зат ретінде белгілі болған, бірақ өнеркәсіптік ауқымда отын шикізаты ретінде ол ХІХ ғасырдың 60-жылдарынан бастап дами бастады. Дәл осы кезден бастап мұнай пайдалану үшін нақты қол жетімді энергетикалық ресурсқа айналды, оның мәні үнемі өсіп отырды. Алайда, ХХ ғасырдың екінші жартысына дейін.әлемдік мұхит қайраңының түбіндегі шөгінділерде пайда болған мұнай ресурс ретінде қарастырылмады, өйткені мұнай өндіру техникасының жағдайы оны қайраңда өндіруді мүмкін емес етті. Тек 1940 жылдары алғаш рет су айдындарында (Венесуэладағы Маракайбо көлі, КСРО-дағы Каспий теңізі) мұнай өнеркәсіптік ауқымда дами бастады және теңіздер мен мұхиттардың таяз аймақтарының мұнай кен орындары ресурстық мәнге ие болды.

Қарапайым қауымдық қоғамда адамның қажеттіліктері мен оның табиғи байлықты игеру мүмкіндіктері өте қарапайым болды және жабайы аң аулау, балық аулау және жинаумен шектелді. Содан кейін егіншілік пен мал шаруашылығы пайда болды, сәйкесінше табиғи ресурстардың құрамына мал жаю үшін азық-түлік базасы ретінде қызмет ететін топырақ жамылғысы мен өсімдіктер кірді. Ормандарда тұрғын үй салу және отын алу үшін ағаш өндірілді, біртіндеп пайдалы қазбаларды (көмір, кен, құрылыс материалдары) игеру басталды, адам жел мен құлаған судың энергиясын игеруді үйренді. Дамуына қарай өндіріс кеңейтілді, тек көлемі игерілетін табиғи ресурстарды шаруашылық айналымға вовлекались және жаңа алаңда және жабайы табиғат ашады. Адамзат қоғамының экономикалық қызмет саласының аумақтық кеңеюі және табиғи ресурстардың жаңа түрлерін материалдық өндіріске тарту табиғатта әртүрлі өзгерістер тудырды, әр түрлі табиғи-антропогендік процестер түрінде өзіндік реакция тудырды. Капиталистік әлеуметтік формацияларда бұл процестер мен өзгерістер кең таралған емес және әлемдік өркениет ошақтарының жекелеген аймақтарында шоғырланған (орта теңіз, Месопотамия және Таяу Шығыс, Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Азия). Адамның табиғи ресурстарды игеруі әрдайым таза тұтынушылық, кейде ашық жыртқыш сипатта болса да, ол сирек ауқымды экологиялық апаттарға алып келді. Табиғи ресурстарды игерудің қарқындылығы және экономикалық қызметке қатысатын табиғи ресурстардың көлемі капиталистік әлеуметтік құрылымның пайда болуы мен дамуы дәуірінде күрт өсе бастады. Машина техникасын қолдану шикізат (ағаш, минералдар, ауылшаруашылық өнімдері және т.б.) көлемінің едәуір артуымен қатар жүрді. Сонымен бірге табиғи ресурстардың жаңа түрлерін игеру болды. Бұрын жыртуға жарамсыз деп саналған (Батпақты, тұзды немесе ылғалдың жетіспеушілігінен зардап шеккен) жерлер қалпына келтірілуде, пайдалы қазбалардың жаңа түрлері (мұнай, табиғи газ, уран, сирек металдар және т.б.) игерілуде. Табиғи ресурстар игеру процесінде неғұрлым терең және кешенді өңдеуге (мұнай өнімдерін, синтетикалық материалдарды өндіру және т.б.) ұшырайды. Алайда, кеңейтілген материалдық көбеюге, максималды бір минуттық пайда алуға негізделген өндіріс әдісі табиғи ресурстардың қалыптасу ерекшеліктерін, олардың табиғи жаңару көлемін ескермейді және ең алдымен жоғары сапалы және ыңғайлы орналастырылған қорларды пайдаланады.