Түркітану ғылымының қалыптасуы мен дамуы
Автор: Kamikkk9 • Сентябрь 27, 2022 • Реферат • 1,289 Слов (6 Страниц) • 356 Просмотры
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
филология факультеті
[pic 1]
Реферат
Пәні: Ежелгі дәуірдегі қазақ әдебиеті
Тақырыбы: Түркітану ғылымының қалыптасуы мен дамуы
Тобы:ҚТӘ-202
Факультеті:Филология
Тексерген: Сағындық Н.Б
Жоспар
- Кіріспе..........................................................................................
- Негізгі бөлім
Түркітану ғылымының жеке сала ретінде қалыптасуы
- Көне түркі жазба ескерткіштері
- Орхон ескерткіштерінің жариялануы
- Қорытынды..................................................................................
- Пайдаланған әдебиеттер.............................................................
Түркітану немесе түркология – түркі тілдес халықтардың тілін, этнографиясын, тарихын, ауыз әдебиеті мен мәдениетін зерттейтін ғылым. Шығыстанудың жеке саласы. Түркология термині ғылыми айналымға алғаш рет Орхон-Енисей (Орхон жазба ескерткіштері, Енисей жазба ескерткіштері), көне ұйғыр, манихей және басқа да жазба ескерткіштерді зерттеу арқылы еніп, дамыды. Бұл жазбалар Орта Азияны және басқа аймақтарды мекендеген көне түркі тайпаларының тарихын, тілін, әдеби ескерткіштерін, рухани және материалдық мәдениетін зерттеу үшін аса құнды деректер болып саналады. Осыдан кейін түркітану орта ғасырларда араб, парсы, түркі тілдерінде жазылған тарихи шежірелерді, филологиялық-географиялық еңбектерді зерттеу негізінде дамыды.
Түркологияның пән ретінде дамуында 19-20 ғ зерттеле бастаған әдеби трактаттар мен филологиялық еңбектердің маңызы зор болды. Олардың ішінде түркі тайпалары туралы тілдік, тарихи, этнографиялық, фольклорлық деректерді жүйелеу арқылы жазылған алғашқы ғылыми еңбектер Махмұт Қашқаридің «Диуани лұғат ат-түрік» сөздігі, Жүсіп Баласағұнидің «Құтадғу білік» атты әдеби-дидактикалық еңбегі. түркі тайпаларының, ортағасырлық түркі халықтарының тарихы мен шығу тегі, Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарихи Рашиди», Ғидырғали (Қадірғали) Жалаиридің «Шежірелер жинағы», Рашид ад-Диннің «Жамиғ ат-Тауарих» және басқа да еңбектер қамтылған. Осының барлығы 19 ғасырдың екінші жартысы мен 20 ғасырдың бірінші жартысында түркітану ғылымының қалыптасуы мен дамуына жағдай жасады. Дүние жүзіндегі халықтардың ішінде өзіндік тілі, тарихы, мәдениеті, салт-дәстүрі бар түркі халықтары ерекше орын алады. Орхон, Селенга, Енисей, Талас және т.б. түркологияның дараланып, жеке ғылым саласына айналуының басты себептерінің бірі. Себебі, өзен аңғарларында бірінен соң бірі әртүрлі тас (руникалық) жазулар, мүсіндік тастар мен арнайы жасалған жазба ескерткіштер табылып, олардың сыры ашылды. Осы орайда Орхон-Енисей-Талас тас жазбалары оқылып, көптеген ірілі-ұсақты түркі тайпалары мен ұлыстарының тарихы айқындалып, мәдени мұралар зерттелді. А.Байтұрсынұлын, Қ.Жұбановты, І.Кеңесбаевты, Н.Сауранбаевты, М.Балақаевты, С.Аманжоловты, Р.Сыздықты, Ш.Сарибаевты, Р.Әміровті, А.Құрышжановты және т.б. – қазақтың түркітанушы ғалымдары мен зерттеушілері деуге болады.
Түркі филологиясының, яғни көне жазба мәдениеттің сыры шексіз. Басқа түркі халықтары сияқты қазақтардың да жазу тарихы ертеден келе жатқаны, жазудың сан алуан түрін басынан кешіргені белгілі. Соңғы елу бес жылдың ішінде Қазақстандағы түркі эпиграфиясының саласындағы айтарлықтай жетістік-Ертіс, Шу, Іле, Талас, Сыр, Жайық өзендері бойынан біршама көне руханикалық жазудың бар екені анықталып, оны зерттеуге бет бұру нәтиже бере бастады. [1.56]
19 ғасырда Ресей ғылым академиясы түркітану ғылымында жетекші орын алды. Жоғары оқу орындарында түрік тілінде дәріс оқылды. Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінің сыры ашылады. Қазақ тілі бойынша бірнеше грамматика мен сөздіктер жарық көрді. 20 ғасырда түркология ғылымы дамып, жан-жақты зерттелді, Кеңес мемлекеті әлемдік түркологияның орталығы болды. Әрбір түрік тілі мұқият зерттеліп, негізгі тілдерге сәйкес ұлттық кадрлар тобы қалыптасты. 1970 жылы КСРО ҒА Тіл және әдебиет бөлімі жанынан Кеңестік түркология комитеті құрылып, «Советская түркология» (Баку) журналы шықты. Бұл журнал 1991 жылдан бері «Түркология» деген атпен шығып келеді. Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Түрікменстан, Әзірбайжан және басқа түркі халқы шоғырланған ірі қалаларда жоғары және орта оқу орындары ашылып, ұлттық кадрлар даярланды. Тіл және әдебиет саласында ұлттық тілдерді зерттеумен айналысатын ресми мекемелер (ғылыми-зерттеу институттары, бөлімдер, секторлар) түркі халықтары мекендеген басқа аймақтар мен аймақтарда да ұйымдастырылды. Әр тілге қатысты грамматикалар, оқулықтар, монографиялар ұзақ уақыт бойы жарық көрді. Бұл түркология ғылымының гүлденген кезі еді. Түркологияны күрделі ғылым, қоғамдық-саяси және гуманитарлық пән ретінде қарастырған жөн. Түркология түркі тілдерінің өткені мен бүгінін ғана емес, жалпы түркі халықтарының тарихын, әдебиетін, дүниетанымын, мәдениетін, этнографиясын қарастырады. Түркі тілдерінің тарихын зерттеудің ең маңызды көздеріне Орхон Енисей, көне ұйғыр жазба ескерткіштері, ортағасырлық араб, парсы, түркі ғалымдарының еңбектері және 18 ғасырдан бастап Батыс Еуропа және Ресей ғалымдарының зерттеулері жатады. [182]
...