Мәңгі тоң жағдайында қалыптасатын бедер пішіндері

Кіріспе

Қыстық температурасы төмен елдерде жер бетінің топырағы мұзданып қатып қалады. Бүл құбылыс мерзімдік немесе маусымдық тоң деп аталады. Алайда, жердің кең аумағын (құрлықтың 25%) мəңгі тоң басып жатыр. Тау жыныстарының температура мөлшері ұзақ уақыт теріс күйде болуын мəңгі тоң дейді. Мəңгі тоң ғасырлар бойына тіпті мыңдаған жылдар бойына сақталуы мүмкін. Жоғары ендіктерде мəңгі тоң дамыған аймақтарда тоңазыған грунт қазіргі климаттық жағдайларда ешқашан да ерімейді. Мəңгі тоңның едəуір аумағы Канада да жəне Ресейде кездеседі. Ал, Ресейдің 50%-дан аса аумағын мəңгі тоң алып жатыр. Тоң қабаттарының қалыңдығы бірнеше метрден жүздеген, ал кейбір өлкелерде, мысалы, Якутияда мыңдаған метрге дейін жетеді (О.Леонтьев, Г.Рычагов, 1988).

Жаз мезгілінде мəңгі тоңның ең жоғарғы қабаты ериді де, қыс кезінде қайтадан қатып тоңға айналады. Судың бір тарамнан (фазадан) екінші фазаға бірнеше рет өтуі, мəңгі тоңның беткі қабатына тұрақсыздық, құбылмалық жəне жылжымалық қасиет береді. Нəтижесінде тек мəңгі тоң аймақтарына тəн топырақ қозғалысының жəне бедердің əр пішіндері пайда болады. Қалыңдығы 1-ден 4 м-ге дейін жететін ұдайы өзгеріп тұратын мерзімді мұзданып жəне еритін қабатты-құбылмалы қабат (деятельный слой) деп аталған. Одан төмен жатқан қабат нағыз мəңгі тоң қабаты. Жаз мезгілінде осы қабаттар бір-бірінен ерекшеленеді, ал қыста қабат шекарасы айқын ажыратылмайды.

Мəңгі тоң бүкіл табиғат құрамбөліктерінің сипатына ықпал жасайды. Мəңгі тоң таралған аймақтарда ерекше бедер пішіндері түзіледі. Мұнда топырақ құрылу процесі баяу жүреді, ағаш өсімдігі тамырын тереңге жая алмайтындықтан орман сирек өседі. Мəңгі тоңның əсерін үй құрылысында, жол салуда, пайдалы қазбалар, əсіресе мұнай мен газ өндіруде, бұрғылау жұмыстарын жүргізуге, егін егуде есепке алу тиіс. Сондықтан мəңгі тоң аймақтарында қоршаған ортаны қорғау проблемасы қазіргі заманда ең актуальді проблемалардың бірі болып тұр.

1. Мәңгі тоң жағдайында қалыптасатын бедер пішіндері

Тоңның грунттарында ең көп тараған деформациялардың түрі топырақтың ұлғаюы, немесе бұдырлануы, бөртуі (пучение). Мұндай судың сұйық түрінен қатты түріне айналуына, топырақтың суға қанығып, көлемінің ұлғаюына байланысты пайда болады. Осындай жолмен пайда болған ықшамды келген жеке-дара пішіндерді бұдырлану төбекшіктері (бугры пучения) деп атайды. Олардың биіктігі 2 м-ден аспайды, төбелерінде аяз əрекетінің əсерінен радиалдық жарықшақтар (морозобойные трещины) түзіледі. Егер осы төбешіктер шымтезекті тундраның шегінде болса, онда шымтезектің (торфтың) өсуіне қолайлы жағдай туады. Шымтезекті төбешіктердің биіктігі 3 7 м шамасында.

Пинго — это холмы с ледяным ядром, расположенные в зоне вечной мерзлоты, высотой 3–70 м (10–230 футов) и диаметром 30–1000 м (98–3281 фут). [ 1 ] Обычно они имеют коническую форму, растут и сохраняются только в условиях вечной мерзлоты , таких как Арктика и Субарктика . [ 2 ] Пинго — это перигляциальный рельеф, который определяется как неледниковый рельеф или процесс, связанный с более холодным климатом. [ 3 ] По оценкам, на Земле насчитывается более 11 000 пинго, [ 4 ] при этом наибольшая концентрация — 1350 — наблюдается в районе полуострова Туктояктук .

Гренландия

[ редактировать ]

Ландшафт Гренландии содержит множество пинго и других ледниковых форм рельефа. В западной Гренландии, по оценкам, насчитывается 29 пинго, в то время как в восточной Гренландии, по оценкам, насчитывается 71 пинго. Большинство пинго в Гренландии расположены в заливе Диско и на полуострове Нууссуак в западной Гренландии, а также некоторые в восточной Гренландии в Местерс Виг . [ 9 ] Толщина вечной мерзлоты в заливе Диско составляет около 150 м (490 футов) в глубину, что обеспечивает идеальные условия для развития закрытых систем пинго. На острове Диско расположено 20 пинго, самый большой из которых находится на аллювиальной равнине Кугангуак шириной 100 м (330 футов) и высотой 15 м (49 футов).