Ноосферизм-адамзатты ХХІ ғасырдағы экологиялық мәселелерден құтқарудың жаңа жүйесі

Ноосферизм-адамзатты ХХІ ғасырдағы экологиялық мәселелерден құтқарудың жаңа жүйесі

Кіріспе

Ноосфера – сана, ақыл ой қабаты деген түсінікті алғаш 1927 жылы француз ғалымдары философ, математик, палеонтолог және антрополог Э.Леруа (1870 – 1954) мен Тейяр де Шарден Пьер (1881 – 1955) енгізген. Ноосфера ұғымымен француз ғалымдары адамның санасы пайда болған кездегі табиғаттың эволюциялық сатысын атады. П.Тейяр Шарден өзінің 1959 жылы жарық көрген «Адам феномені» деген еңбегінде ноосфераны «жаңа қабат», «ойлайтын қабат» деп анықтаған.

XX ғасырдың 30 – 40-жылдары ноосфераны материалистік тұрғыдан сипаттап жазған В.И. Вернадский болды. Вернадский бойынша ноосфера

«адам санасының рөлі және ол бағыттайтын адам еңбегі күшті, өсіп келе жатқан геологиялық күшке айналатын биосфераның даму сатысы болып табылады». Адам баласы уақыт пен кеңістікке қатысты биосфера шегінде және ғарышта өмір сүре алады. Бірақ адамзаттың тұрақты мекені — Жер.

Ол ноосфераны биосфера мен қоғамның өзара қарым-қатынасынан туындайтын тіршіліктің жаңа формасы, бұл саналы, ақыл-ойы жетілген адамзаттың бағыттауымен қалыптасатын биосфераның жаңа эволюциялық жағдайы деп түсіндірді. Ноосфера – табиғат заңдылықтарының қоғамның ойлау заңдарымен және әлеуметтік-экономкалық заңдылықтармен тығыз байланысып жататын біртұтастығын басқарушы жоғарғы тип. Ғылыми- техникалық прогрестің қарқынды дамуы бұрын игерілмеген жерлерді игеріп, бұрын пайдаланылмай келген табиғат байлықтарын пайдаға асырып қоймай, ғарыш кеңістігін, ғаламшарларды игеруге, ядролық қарулар жасауға мүмкіндік берді.

Неліктен "ноосфера" ұғымы пайда болды? Бұл Биосфера эволюциясындағы адамның рөлін бағалауға байланысты пайда болды. В. И. Вернадскийдің ноосфера туралы ілімінің тұрақты құндылығы-ол планетарлық процестердегі тіршіліктің, тірі заттың, биосфераның құрылуы мен дамуындағы және ондағы барлық тіршілік иелерінің геологиялық рөлін анықтады. Осы тіршілік иелерінің ішінде ол адамды күшті геологиялық күш ретінде атап өтті. Бұл күш биогеохимиялық және басқа процестердің барысына әсер ете алады, оның әсерінен жердің қоршаған ортасы мен жерге жақын кеңістікте (әзірге "жақын" ғарыш). Бұл ортаның барлығын адам өзінің еңбегінің арқасында айтарлықтай өзгертеді. Ол оны өзінің идеялары мен қажеттіліктеріне сәйкес қалпына келтіре алады, іс жүзінде жердің бүкіл геологиялық тарихында қалыптасқан биосфераны өзгерте алады.

В. И. Вернадскийдің пікірінше, ноосфераның қалыптасуы ұзақ процесс, бірақ бірқатар ғалымдар адамзат ноосфера кезеңіне енді деп санайды, дегенмен көптеген адамдар бұл туралы айтуға әлі ерте деп санайды, өйткені қазір адам мен табиғаттың өзара әрекеттесуінде болып жатқан нәрсені ақыл дәуірінің басталуымен байланыстыру қиын. Дегенмен, адамның ақыл-ойы мен ноосфераның ғылыми ойының ілгерілеуі айқын: олар жердің биосферасынан, ғарышқа және литосфераның тереңдігіне (ультра терең Кола ұңғымасы) шықты. Көптеген ғалымдардың пікірінше, ноосфера болашақта Күн жүйесінің ерекше саласына айналады. "Биосфера қандай да бір жолмен, ерте ме, кеш пе ноосфераға өтеді... Дамудың белгілі бір кезеңінде адам планетаның одан әрі эволюциясы үшін жауапкершілікті өз мойнына алуға мәжбүр болады, әйтпесе оның болашағы болмайды", — деді В.И. Вернадский.

Ноосфераның дамуы 

Ноосфера пайда болған сәттен бастап қоршаған ортаның әдеттегі эволюциясы аяқталады. Егер бұрын табиғи сұрыптау тірі табиғатта жұмыс істесе және ең күштілері өз жағдайларын белгілеп, Әлемді өзгерткен болса, онда адамның еңбек қызметінің басталуымен, ол әрдайым дерлік биосфераның адам қалаған жағына өзгеруімен байланысты, қоршаған ортаның өзгеруі енді табиғат заңдарына бағынбайды. Осыған байланысты ноосфераның қазіргі жағдайын, оның даму тенденцияларын, адамзатты күтетін болашақ перспективаларын талдау қажеттілігі туындайды.