Бақыт мәселесі

Бақыт мәселесі этикалық-философиялық ілімдердегі басты мәселелердің бірі болып қала береді. Әл-Фараби нағыз философ ретінде жалпы қабылданған бақыт түсінігінен жоғары көтеріледі, оған әдетте: «намыс, жетістік, байлықпен рахаттану және т.б жатады.

Нағыз бақыт, Фарабидің пікірінше, бар объектілер туралы барлық білімді меңгеру, олардың мәнін, пайда болу және жойылу себептерін зерттеу арқылы жүзеге асады, бұл, әрине, барлық нәрселерді ашуға әкеледі. Бақыт - бұл абсолютті бата алу. Бақытқа жету және алу үшін қажет нәрсенің бәрі бірдей жақсы, бірақ өзі үшін емес, бақытқа жету үшін. Бақытқа қандай да бір жолмен кедергі жасайтын кез келген нәрсе абсолютті зұлымдық болып табылады. Бақытқа жету үшін мейірімділік пайдалы». Нағыз бақыт барлық зұлымдық жойылып, адамның жаны мен ақыл-ойы олардың танымында ең жоғарғы деңгейге - мәңгілік дүниелік ақыл-оймен біріктірілгенде келеді. Адам өледі, бірақ оның тірі кезінде қол жеткізген бақыты рухани және асқақ құбылыс бола отырып, жойылмайды, одан кейін де қалады.

Бақытқа қол жеткізген адам жандары бір-бірімен ұйысып, сол арқылы жалпы адамзаттық бақыт, кейінгі ұрпаққа қызмет ететін ізгі қасиеттер арта түседі. Әр ұрпақ артына ортақ бақытқа ұласатын, оны байытып, толықтырып, ұрпақ өмірін жеңілдететін құнды, асқақ нәрсе қалдырады.

Бақыт дегеніміз, әл-Фараби бойынша, жеке адам өлгеннен кейін немесе белгілі бір ұрпақ жоғалып кеткеннен кейін де адамзатқа қызмет ете алатын кемел білім мен жоғары адамгершілік талаптарға қол жеткізу. Рухани мәдениеттің ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан бұл игіліктер бірте-бірте жинақталады, әр ұрпақ дамытқан озық интеллектуалдық, адамгершілік жетістіктерді ұрпақтары дамытып, жетілдіріп отырады.

Әл-Фарабиге парасат – адамның ең жоғары, ерекше игілігі. Ол жаратылыстану, математика, метафизика салаларын қамтитын теориялық философияның көмегімен ақыл-ой дамиды деп есептеді. «Сұлулық бойымызда, ал сұлулық философия өнерінің арқасында ғана тән болғанда ғана бақытқа жететіндіктен, біз бақытқа философияның арқасында қол жеткіземіз деген қорытынды шығады».

Осыған байланысты оның ең маңызды еңбектерінің бірі – «Ізгілікті қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактат». Онда әл-Фараби қалаларды (және адам қауымдарын) ізгі және ізгі емес деп бөлген. Қасиетті емес қалалардың тұрғындары ұмтылатын жалған игіліктердің түрлерімен анықталады: сатып алу, билік, құрмет, ойын-сауық. Тек ізгі қаланың тұрғындары ғана шынайы бақытқа ұмтылады. Ізгі қалада жоғарғы таптар «практикалық дана адамдар», өйткені олар өздерінің даналығының арқасында ең бақытты адамдар, демек, олар бақытқа жетудің барлық жолдарын біледі. Философтар қалған адамдарға бақыт жолын көрсете алады, сондықтан олар қоғамға қала басшысы ретінде қажет.

Қайырымды қала – «адамдар бірлестігі шынайы бақытқа қол жеткізетін мәселелерде өзара көмекті мақсат етіп қояды», онда бейбітшілік пен өзара қолдау орнаған, «адамдар бақытқа жету үшін бір-біріне көмектесетін». Мұндай қала орталықтан басқарылады, оның басында барлық ізгі қасиеттер бар. Әл-Фараби тек ізгілікті қалалардың болашағы бар, ал қалғандарының бәрі ыдырап, өлімді күтіп тұр деп есептеді. Бірақ, әл-Фарабидің айтуы бойынша, «Егер оны мекендейтін халықтар бір-біріне бақытқа жетуге көмектессе, бүкіл жер ізгілікке айналады».

Мақсатты дайындық пен шығармашылық мінез-құлық, егер сіз ақыл-ойдың пайдасына назар аударсаңыз, сәттілікке әкеледі. Өзінде жоқ қасиеттермен арпалысқан адам соқыр болады. Білім – жаңалық ашу деген сөз. Білімді іздейтін ақыл күнделікті алаңдаушылықтан алыс. Ғылым адам санасына бөлек, ерекше қозғалатын идеяларды қалыптастыру арқылы ғана тереңірек енеді. Үйренгісі келетін адамның санасы таза, қауымы күшті және шындық пен абыройға қызмет етуге ұмтылуы керек. Қарапайым ләззат алу кәсіби маман сияқты әрекет ету үшін дұрыс емес. Мінез – жанның айнасы. Адамның бақытты болуы оның жақсы мінез-құлқына байланысты. Адамгершілік пен мінез қосылса, адамгершілік жеңеді. Шынымен қызығатын заттар жүрекке  жетеді. Ақыл-бұл адамға ойлауға, ойлауға, ғылым мен өнерді түсінуге, жақсылық пен жамандықты ажыратуға көмектесетін күш.