Функциональды грамматика: қалыптасуы мен дамуы

№4-дәріс. Функциональды грамматика: қалыптасуы мен дамуы

Функционалды лингвистиканың негізін салушы Прага лингвистикалық үйірмесі болып есептеледі. 1926 жылы чех ғалымы В.Матезиусты және славист Р.О.     Якобсонның баскаруымен Прага лингвистикалык үйірмесі кұрылған. Ұйірмеге славян ж ән е герман тіддері мен әдебиетін зерттеуш ілер В.Матезиус, Б.Гавранек, Й.Вахес, Б.Трнка, Вл.Скаличка, Я.Мукаржовский, Й.Коржинек сиякты т.б. ғалымдар біріккен. Олардың функционалдықты негіздеген ой-тұжырымдары “Прага лингвистикалық ұйірмесінің тезистері” тұрінде жарияланып отырған. “Тезистері” алдымен 1928 ж ы лы Гаагада өткен лингвистердін I Халықаралық конгресінде, сонан кейін 1929 ж ылы Прагадағы славистердін I Халықаралық съезінде көпшілік ғылыми ортада жария етілген. Онан кейін функционалды лингвистиканы қалыптастырушылар мен дамытушылар И.А.Бодуэн де Куртенэ, Ф. д е Соссюр, О.Есперсен, Ф.И.Буслаев, К.С.Аксаков, Н.П.Некрасова, А.А.Потебня, Ф.Ф.Форту-натов, А.А.Шахматов, А.М.Пешковский, Л.В.Щерба және т.б. болды.

Қазіргі кезде функционализмге тұрлі бағыттар мен мектептер бірігеді. Функционалды зерттеулердің ә р системалы тілдердегі бағыт-бағдары да бір-біріне ұқсамайды. Мәселен, Прага, Лондон, Француз, Голландия, Копенгаген, Женева, Ресей т.б. функционалдық мектептері. Чехословакияның қазіргі функционализмі, француздын А.Марссритинс бастаған функцинализмі, славян ғалымдарының функиионализмі т.т. бір-бірінен ерекшеленіп тұрады. Функционализмнің кай мсктебі. кай багыты болсын, оларды біріктіретін бір ортак тұжырым, козкарас бар, ол - тілдін адамнын карым-қатьгаас жасау процесінде, дұни-ені тануда, оны жеткізуде белгілі бір максаттарын, ой-ниеттерін іске асыруынын кұрапы, амалы болуы.

Тіл білімінде функционалды лингвистиканын бірнеше бағыттары қалыптасқан. Біріншіден, тіл салаларынын жалпы өзін немесе олардың нақты бір бірліктері мен категорияларынын кызметін қарастыратын бағытга зерггеулер жасалады. Бұл - тілдің ішкі лингвистикалық тұрғыдан зергтелуі. Зерттеулердін көбі осы бағытга жұргізіледі. Орыс тіл білім індегі В .Г.Г акты ң, Г .А .Золотован ы ң, Е .К ури ловичтің , Д.Н.Шмелевтін. Н.А.Слюсареваның, Н.Ю .Ш ведованын т.б. зерттеуш ілсрдін еңбектері осы бағы ттағы тұрлі тақы ры птарға арналған. Аталған бағытга казақ тіл білімінде соңғы жылдары ауыз толтырып айтатын салмақты монографиялық жұмыстар жарияланды. Функш юналдық аспектіде зертгеулердің саны жағынан және ен бастысы зерггеулердіңтеориялық мәнділігі, құндылығы жағынан шетел функиионализмінен кем тұспейтін орыс тіл білімімен салыстырғанда қазақ тіл білімінде бұл салалык деңгей XX ғасырдын 90-жылдарынан қолға алына бастады. Баска тіл біліміндсгідей ең апдымен казак тілініи синтаксисі функш юналдык талдауға тұсті. А талған тақырыпта ғалым Ж .Жақыптын «Қазақ тілінің функңиональдық синтаксисі (контекст проблемасы)» докторлык диссертаңиясынын алар орны ерекше. Бұл зерттеу - қазақ лингвистикасында тіл құбылыстарының функционалды ғы н алғаш сез еткендігімен де құнды, жаңашьш енбек. Ғалым тіл құбылысгарын функционалдык аспектіде сөз етуде кажетті ортанын бірін, атап айтканда контексті, талдау өзегі етіп алады. Контекст ұғы мынын да қазақ лингвистикасында дербес зерттеу ны санына іліккені осы енбектен басталады деуге болады. Енбек жалпы казақтіл білімінде синтаксистін функционалдық кырынан алғашкы зерттемесі болғандықган да, зерттеу иесі синтаксистің аспектілеріне сипатгама бере кетеді. Синтаксистің кұрылымдық синтаксис, қатысымдық (функционалдық) синтаксис және логикалық синтаксис денгейлеріне тоқталып, айырым-ерекшелікгерін корсетеді. Ж ұмыстын басты максаты синтаксистік кұралдардың кызметін контекст тұрғысынан ашу болғандыктан да. Жұмыстың алғашқы тарауы контекст ұғымының мәнін ашып, айкындауға арналған. Контекстің теориялық сипаттамасы белгілі біртарау болып берілуімен қатар, жұмыстың бас-аяғы осы бір лингвистикалык ұғымның аясына топтасып, контекстік талдауларға құрылып отырады. Автор синтаксистік бірліктер мен контекст арасындағы байланысты терендей аша білген. Сөйлемнің контекске байланыстылығы тіл зерттеушілері үшін тез қабылданатын (айта кеткеніміз жөн: кұрылымдық грамматика терең дамып, тіл кұбылыстарына басқа қырынан көз сала қоймаған кезеңде бұл да айтылмай келген, «жасырынып» жатқан, ашылмаған қырларынын бірі болатын) жаттығы жоқ мәселе болып көрінсе, сөз тіркесін контекст аясына енгізу тосындау жайт еді. Осы тұрғыда ғалымның сөз тіркестерінін түрлерінін де контексте сөйлемдерді ұйымдастырып, ой жеткізудің амалы екенін дәлелдеуі тілдік айкын талдауларымен ойға қонымды шыққан. Бұл жайында автор: «...сөз тіркесі - шикізат кана, сөйлемнің материалы ғана емес, өзінің байланысу түрлері мен тәсілдері арқылы сөйлемнің ғана емес, орамды тілдің (связная речь) ой жалғастыру мақсатында дайындалған кұрылымдык тетігі», - деп қорытады [1, 68]. Автор сонымен бірге сөз тіркесінін, тіпті сөйлемнін де, дербестіп жоқтығын, себебі сөз тіркесінін “өз бетімен коммуникативтік единица бола алмайтынын, коммуникаиияға жанама, көмекшілк кызмет жасайтынын” да атап өтеді [1,23, 68].