Қазақ сұлтандарының ХІХ ғасырдың 20-жылдарындағы жарғылардың мазмұны мен іске асырылу практикасына қатысты ұстанымдары

Тақырып: Қазақ сұлтандарының ХІХ ғасырдың 20-жылдарындағы жарғылардың мазмұны мен іске асырылу практикасына қатысты ұстанымдары.

     Орта жүзде Бөкей – 1817 жылы, Уəли – 1819 жылы қайтыс болғаннан кейін 1922 жылға дейін Орта жүзге хан тағайындалмады. 1822  жылы І Александрдың бекітуімен Батыс Сібір генерал-губернаторы М.М. Сперанский "Сібір қырғыздарының жарғысын" жасады. Жарғы бойынша Орта жүздегі хандық билік жойылды.

     1824  жылы П.К. Эссен жасап, І Александр қабылдаған Орынбор қазақтарының жарғысы, яғни Кіші жүзде хан билігінің жойылуына   Кіші жүздің соңғы хан Шерғазы және бірқатар сұлтандар қарсылық  білдірді. Бірақ, патша үкіметі Шерғазыны орынборға шақыртып, өмірінің соңына дейін зейнетақы тағайындап келісімін алды. Егер, келіспесе патша үкіметінің жүргізген реформасына қарсылық білдіргені үшін Калугаға жер аударылған сұлтан Арынғазы Әбілғазыұлының соңынан жер аударылып кетер еді.

    1822-1824 ж.ж. "Жарғы" енгізіліп, әкімшілік басқару жүйесі өзгерсе де, Орта жүзде сұлтандар басқаларымен салыстырғанда қоғамда әлдеқайда күшті және ықпалды болды. Әсіресе Абылайдың көптеген ұрпақтары үлкен ықпалға ие болды. Бірақ Орта жүздегі сұлтандар жергілікті биліктің барлық буындарында күшті болған жоқ. Бұл маңызды сәтте біраз тоқтау керек. "Жарғыны" енгізу қарсаңында Орта жүздегі ірі ата - бабалар: Сұлтан жұма Құдаймендиев - Арғын ұрпағына, Сұлтан Баба Қайыпов - найман ұрпағына, Жантүре Сұлтан Джигангеров - Қыпшақ ұрпағына және т.б. бұл сұлтандықтар өз кезегінде ірі иеліктердің- Бөкей хандықтарының құрамына кірді.

    Дәл осындай жағдай Ресейге басқа қазақ жерлеріне қарағанда біршама кешірек қосылған үлкен ордаға тән болды-ХІХ ғасырдың ортасына қарай ірі иеліктердің басында негізінен Абылай ханның ұрпақтары болды. Олардың ішінде Сүйік, Тезек және Али сұлтандарды атап өтуге болады. Бұл сұлтандықтар халық алдындағы беделі мен абыройы жағынан 1822 жылғы "Жарғыға" сәйкес ұйымдастырылған округтерге сәйкес келуі мүмкін еді. Демек, қарастырылып отырған реформа негізінен сұлтандарды округтердің басына қою арқылы қалыптасқан жағдайды ғана бекітті.

    Ал, кіші жүзде хандар мен сұлтандарға қарсы бірнеше рет халықтық қозғалыс болып, олардың билігі көптеген жағдайларда, әсіресе XVIII ғасырдың соңғы ширегінен бастап халық алдындағы беделдері түсе бастады.

    Сонымен қатар, "Жарғы" сұлтандардың болыстардағы беделіне қарап, оларға билікті ұстану құқығын сақтай отырып, заңмен бекітті. Енгізілген өзгерістерді патша үкіметі мен оның Қазақстанның отаршылдыққа бағыну мәселелерін атқарған тиісті органдарының сұлтандардың рөлі мен маңызын арттыруға деген ұмтылысымен түсіндіруге болмайды. Керісінше, шекара билігінің барлық қызметі тағы бір нәрсені куәландырады, атап айтқанда: сұлтандардың қазақ қоғамына ықпалын тежеуге және азайтуға және осының есебінен үкіметтік органдардың ықпалын күшейтуге ұмтылу туралы.