Қазақстан Республикасының экономикасын жаңғырту: жолдары мен болашағы

Қазақстан Республикасының экономикасын жаңғырту: жолдары мен болашағы

1. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік дамуының мақсаттары мен стратегиясы.

Республиканың өзіндік экономикалық тұжырымдамасы жоқ, оның экономикасы ретсіз дамуда, осыған байланысты Қазақстан терең дағдарыста, тұңғиыққа айналып жатыр деп жиі айтылады. ИЯ, нарыққа барар жолда бәрі бірдей тегіс бола бермейді, наразылық тудыратын көптеген бұрмаланулар мен қателіктерге жол беріледі. Дегенмен, мұндай тұжырымдама бар. Ел Президентінің "Қазақстан — 2030" атты Қазақстан халқына Жолдауы, онда ол: "біз нені салғымыз келетінін, таңдап алынған мақсатқа жетелейтін біздің дамуымыздың траекториясы, магистралі қандай болуы тиіс екенін анық білуге және түсінуге тиіспіз. Біздің басым мақсаттарымызды дұрыс анықтап, тиісті стратегияларды таңдап, осы жолмен жүру кезінде ерік-жігер мен шыдамдылықты көрсете отырып, біз өзімізді зигзаг шархиясынан, энергияны, уақыт пен ресурстарды өнімсіз ысырап етуден сақтаймыз. Күшті стратегия мен мақсаттылыққа ие бола отырып, біз кез-келген үлкен кедергілерді сәтті жеңе аламыз". Бұл ретте нарықтық экономикаға көшу — ұзақ, күрделі әрі қарама-қайшы процесс екенін есте ұстаған жөн. Әлемдік тәжірибе бүкіл экономикалық жүйені түбегейлі қайта құрумен байланысты әлеуметтік-экономикалық реформалар өндіріс деңгейінің, демек, халықтың өмір сүру деңгейінің айтарлықтай төмендеуіне әкелетінін көрсетеді. Толық мемлекеттік егемендікке қол жеткізгеннен кейін Қазақстанның алдында республиканың ерекшелігі мен әлемдік тәжірибені ескере отырып, дербес экономикалық даму жолын айқындаудың күрделі міндеті тұрды. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының экономикалық саясатының ерекшелігі реформалар стратегиясын әзірлеу алдын ала, 1989 жылы басталғанын атап өту қажет. Бұл стратегияны Қазақстанның мамандары мен ғалымдарының кең ауқымы анықтады. Егемендік жарияланғаннан кейін бұл жұмыс барлық басқару органдарында және ғылыми ұйымдарда орындалды. Реформалардың жалпы бағытын және бағдарламаларды әзірлеуге тікелей жеке қатысуды Қазақстан Республикасының Президенті жүзеге асырды.

1. Экономиканы жаңғыртудың негізгі үрдістері.

Республика экономикасында оң нәтижелерге қол жеткізу үшін жекешелендіру процесі салық салу, баға белгілеу, еңбекақы төлеу және банктердің саясаты реформаларымен, тиісті заңнамалық базаны дайындаумен бір мезгілде жүзеге асырылды. Республикада мынадай маңызды заңдар қабылданды:" шетелдік инвестициялар туралы"," еркін экономикалық аймақтар туралы"," Шаруашылық қызметтің еркіндігі және кәсіпкерлікті дамыту туралы"," банктер және банк қызметі туралы"," валюталық реттеу туралы"," Концессиялар туралы"," кепіл туралы"," банкроттық туралы " және басқалар. Заңнаманы дамытудағы ірі қадам 1995 жылғы 1 наурыздан бастап азаматтық-құқықтық қатынастарды реттейтін Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін (жалпы бөлім) қабылдау және қолданысқа енгізу болды. "Шаруашылық серіктестіктер туралы", "мемлекеттік кәсіпорын туралы", "өндірістік кооператив туралы", "Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы", "Лицензиялау туралы", "Жауапкершілігі шектеулі және қосымша серіктестіктер туралы" және т. б. заңдар қабылданды. Сол арқылы республикада нарықтық қатынастарды қалыптастырудың және бизнесті дамытудың қажетті құқықтық негізі, шетелдік инвесторлар үшін жеткілікті қолайлы режим жасалды. Монополистік қызметті шектеу туралы Заңды іске асыруға үлкен мән беріледі, оның негізгі мақсаты Республикада нарықты реттеу, еркін бәсекелестікті, кәсіпкерлікті ынталандыру және тұтынушылардың мүдделерін қорғау тетіктерін енгізу болып табылады. "Жеке кәсіпкерлік туралы" және "шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы"маусым (1997) заңдары шағын бизнесті дамыту үшін өте маңызды. Мемлекеттік монополия Электр энергетикасы, құрылыс және пайдалану, Темір жол салаларында, қорғаныс қажеттіліктерін, ғарыш жұмыстары мен зерттеулерді қамтамасыз ететін салаларда, сондай-ақ магистральдық құбырларда, коммуникацияларда және байланыс желілерінде сақталуда. Заңнамада азаматтар мен заңды тұлғалардың, оның ішінде шетелдік тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғауға кепілдік беріледі. Республика азаматтарының және шетел азаматтарының, еркін экономикалық аймақ аумағында жұмыс істейтін кәсіпорындар мен ұйымдардың мүлкін мемлекеттің мемлекет меншігіне алуына жол берілмейді. Қазақстан Республикасы сондай-ақ шетелдік инвесторларға шетелдік қатысуы бар заңды тұлғалардың қызметінен түскен табыстарын шетелге еркін ауыстыру және аталған кәсіпорындардағы өз үлесін сату құқығына кепілдік береді. Сонымен бірге, көптеген жағдайларда меншіктің ресми өзгеруі көптеген жекешелендірілген кәсіпорындардың экономикалық қызметінің айтарлықтай жақсаруына әкелмегенін мойындауға болмайды. Олар жеткізушілерге шикізатты, материалдарды, электр энергиясын төлей алмады және толық емес режимде жұмыс істеуге мәжбүр болды, нәтижесінде олар өндіріс көлемін қысқартты және жұмыстың қаржылық нәтижелерін нашарлатты. Тіркелген жеке құрылған кәсіпорындар қаржылық ресурстардың болмауына байланысты жұмысқа кіріскен жоқ. Жеке сектордағы жұмыспен қамтылғандардың жартысынан көбі еңбек өнімділігінің төмендігінен жоғары табыс бермейтін кәсіпкерлікпен айналысады. Сондықтан өндірістік технологияларды кезең — кезеңімен жаңғырту жолымен Еңбек өнімділігі мен өнім сапасын арттыру, басқарудың тиімді әдістерін енгізу, лизингті қолдану-экономиканың мемлекеттік емес секторы кәсіпорындарының перспективалылығының негізгі өлшемдері. Жекешелендірудің үдемелі қарқыны, сандық көрсеткіштерге бағдарлану өндіріс тиімділігінің өсуін, инвестициялық мақсаттар үшін халықтың қаражатын жұмылдыру үшін жағдайларды қамтамасыз етуді артта қалдырды. Міндет-экономикада жүргізіліп жатқан реформаларға тұрлаусыздық беру болды. Бұл міндет орындалды, және ол әрі қарай баруға. Қазақстан Республикасының Үкіметі қабылдаған Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншікті жекешелендіру мен қайта құрылымдаудың 1996— 1998 жылдарға арналған бағдарламасы республикада көп құрылымды экономика қалыптастыруды аяқтауға тиіс. Онда шағын бизнесті дамытуға ерекше көңіл бөлінеді. Қазіргі нарықтық экономика ірі, орта және шағын кәсіпорындардың оңтайлы үйлесімін талап етеді. Дамыған елдердің экономикасындағы соңғы жетістіктердің ерекшелігі-шағын кәсіпорындардың пайдасына үлкен құрылымдық өзгерістер, бұл олардың тиімділігі кәсіпкерлік пен бәсекелестікті дамыту, сұранысқа тез жауап беру және ғылыми-техникалық дамуды жеделдету, кадрларды ұтымды пайдалану, инвестицияның минимумы және т. б. АҚШ-та, мысалы, тіркелген 18,1 млн. фирмалардың 97% - ы 500-ден аз жұмыс істейтін шағын санатқа жатады, фирмалардың 90% - ында 15-тен аз адам жұмыс істейді. Бұл жерде шағын бизнестің үлесіне ЖҰӨ-нің 38% - ы және жұмыспен қамтылған жұмыс күшінің 47% - ы тиесілі. Экономикадағы шағын және орта бизнестің маңызды рөлін сипаттайтын көрсеткіштер басқа елдерде де бар, онда бұл статистикалық деректер кейде әлдеқайда жоғары. Сонымен, әртүрлі елдердің ғалымдары мен сарапшылары шағын бизнестің маңызды мәні жұмыссыздықпен күрес деп тұжырымдады. Бүгінгі күні неғұрлым дамыған елдерде экономиканың осы секторына әрбір 10-нан 9-ы жатады, ал Жапонияда, Германияда — барлық кәсіпорындардың жартысы, оларда барлық еңбекке қабілетті халықтың 2/3-і жұмыспен қамтылған. Шағын және орта бизнес — орта таптың негізі — дамыған елдердегі азаматтардың 70-80% - ын жұмысқа және мемлекеттік бюджетке негізгі түсімдерді береді. Республикада мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің жоғарыда айтқан негізгі бағыттары шағын және орта бизнестің қалыптасуы мен дамуына тікелей байланысты екені кездейсоқ емес. Нарықтық экономика елдерінде жаңа жұмыс орындарының шамамен 80% - ы шағын бизнестің үлесіне тиетіні белгілі. Голландияны үлгі ретінде келтіруге болады. Халық саны 15,5 млн.адам болатын бұл елде 4 млн. астам шаруашылық жүргізуші субъектілер бар. Қазақстанда реформалар жылдарында, формальды тұрғыдан алғанда, бәсекелі ортаны қалыптастыру, қажетті шағын нарықтық құрылымдарды құру үшін аз жұмыс жасалған жоқ. Егер 90-шы жылдары мемлекетте он мыңға жуық кәсіпорын болса, кейінірек олардың саны тез өсті, ал 1997 жылдың басында елде шамамен 150 мың болды. шаруашылық жүргізуші субъектілердің. Бұл ретте олардың 90% - ға жуығын қолданыстағы жіктеу бойынша шағын кәсіпорындарға жатқызуға болады (әлемдік тәжірибеде жұмыспен қамтылғандар саны 1-ден 19 адамға дейінгі шағын өндірушілерді ажырату әдетке айналған). Сонымен қатар, келтірілген деректердің әсерлілігіне қарамастан, Қазақстан экономикасында кәсіпкерлік қарқын байқалмайды. Әлі күнге дейін еңбек нарығындағы күрделі жағдай қалыптасуда, өндірістік көрсеткіштердің кейбір жақсаруына қарамастан, адамдардың әлеуметтік жағдайын тұрақтандыру мүмкін емес. Мұның бәрі мемлекеттің ерекше қамқорлығын талап етеді. Қазақстан экономикасының одан әрі қарышты дамуы нарықтық экономиканың іргетасы болып табылатын шағын бизнесті дамыту үшін қажетті жағдайларды (құқықтық, салықтық) жасаумен тығыз байланысты болуға тиіс. Демек, біз тиісті жағдайлар болған кезде таяу уақытта шағын және шағын бизнес Қазақстандағы жаңа жұмыс орындарын ұсынудың негізгі саласы болады деп күтуге құқылымыз. Сондықтан шағын бизнесті дамыту бағдарламасы әзірленіп, жүзеге асырылуда, ол мемлекеттік мүлікті бөліп-бөліп сату практикасына енгізуді, азаматтар мен заңды тұлғаларға кредиттік көмек көрсетуді, Мемлекеттік меншікті еңбек ұжымдары мүшелерінің меншігіне акциялар түрінде, оның ішінде жеңілдікті бағалармен сату жолымен көшіру үшін жеңілдікті жағдайлар жасауды көздейді. Тауар биржалары, бағалы қағаздар биржалары, валюта биржалары, коммерциялық банктер, көтерме және делдалдық кәсіпорындар, сауда институттары, коммерциялық ақпарат орталықтары, жарнама агенттіктері және басқалары құрылуда. Экономика және сауда министрлігінің деректері бойынша 1997 жылғы тамыздағы жағдай бойынша шағын кәсіпорындардың 11,6% — ы өнеркәсіпте жұмыс істеген, 30,4% - ы ауыл шаруашылығында жұмыс істеген, 8,9% - ы құрылыста жұмыс істеген, 16,3% - ы сауда мен қоғамдық тамақтануда, 9,7% - ы жалпы коммерциялық қызметпен айналысқан. Өңірлік бөліністе жағдай мынадай: шағын кәсіпорындардың көпшілігі — 27 817 (жалпы санының 23,7% — ын құрайды)-Алматыда, 13 517 (11,5%) — Оңтүстік Қазақстан облысында, 7941 (6,8%) — Ақмола облысында, 8575 (7,3%) — Қарағанды облысында, 2891 (2,5%) - Алматы облысында. Бұл бағдарлама үш деңгейден тұрды: 1) нормативтік-заңнамалық базаны жетілдіру жөніндегі іс — шараларды, мемлекеттік бюджеттен бөлінетін қаражатты және шағын кәсіпкерлікті қолдау жөніндегі басқа да іс-шараларды қамтитын республикалық; 2) өңірлік (облыстық бағдарламалар) - шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамыту жөніндегі іс-шаралар, шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың осы саласына жәрдемдесу үшін облыстық бюджеттен берілетін қаражат.; 3) жергілікті — шағын кәсіпкерлікті қолдау және дамыту жөніндегі ұйымдастыру-техникалық іс-шаралардың бағдарламалары (аудандық, қалалық), бөлінетін қаражат, жергілікті атқарушы органдардың болжамды іс-әрекеттері. Алға қойылған міндеттерді жүзеге асыру үшін 1997 жылғы маусымда шағын және орта бизнесті дамытуға бағытталған бірқатар негізгі заңдар қабылданды, олардың ішінде "жеке кәсіпкерлік туралы", "шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы"; қолданыстағы заңнамалық актілерге бірқатар түзетулер мен толықтырулар енгізілді; шағын бизнес субъектілерін тіркеу, оларды жабу, лицензиялау және патенттеу тәртібі оңайлатылды, Есептіліктің оңайлатылған құрылымы әзірленді; пайдаланылмайтын мемлекеттік мүліктің бір бөлігі шағын кәсіпкерлікке оның өсуін ынталандыру мақсатында берілді; мемлекеттік қолдау, оның ішінде қаржылық қолдау жүйесі қалыптасты.