Халықаралық қатынастар: белгілері және негізгі бағыттары

ӘЛЕМДІК САЯСАТ ТЕОРИЯСЫ, ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САЯСИ ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

1. Халықаралық қатынастар: белгілері және негізгі бағыттары

Мемлекеттердің өзара қатынастары проблемасының теориялық негіздерін талдау саяси философия мен тарихта ежелгі дәуір кезеңінің өзінен (Фукидид: “Пелопеннес соғысының тарихы”, Цицерон: “Мемлекет туралы”) бастау алды. Бұл кезеңде, бірінші кезекте, мемлекеттердің мүдделеріне байланысты соғыс және бейбітшілік мәселелеріне неғұрлым көп көңіл бөлінді. Міне, осы мәселелер кейінгі кезеңдегі классикалық теориялық саясат тұжырымдамаларынан негізгі көзқарас бағыттарының қайнар көзі болды.

Халықаралық саяси қатынастарды зерттеудегі классикалық (дәстүрлі) бағыттың өкілдері Н.Макиавелли, Т.Гоббс, Э.де Ваттель, К.фон Клаузевиц және басқалары осы бағыттың дамуында маңызды роль атқарды. Т.Гоббстың “барлығы барлығына қарсы” соғыс туралы тезистеріне сәйкес халықаралық қатынастардың барлық мемлекеттердің теңдігімен, егемендігімен шарттастырылған табиғи жағдайды сақтаумен, немесе бәсекелестікпен, өзара сенімсіздікпен, тұрақты қарама-қарсылықтармен сипатталатыны анықталды. Нәтижесінде құқықтық, моральдық және олардың өзара қатынастары бойынша олардағы күштеу қимылдарына шектеу болмады. Мұндай жағдайда мемлекетаралық өзара қимылдар басты және “табиғи” реттеуші күш (бәрінен бұрын соғыс) болуы мүмкін еді.

Мемлекетаралық қатынастардың еуропалық жүйесін (кешеуілдеген ортағасырлық және Жаңа дәуір кезеңінде) қалыптастыру және дамыту белгілі бір трансформацияға танылған осы тезис саяси тең салмақ теориясының (“күш балансы” идеясы) философиялық-құқықтық және этикалық негізі болды (Б.Спиноза, Д.Юм, Э.де Ваттель). Жаңа үлгіде еуропалық мемлекеттердің өз ішінде күш пен ықпалды салыстырмалы теңестіруді қолдаумен қамтамасыз ететін мүдделерге жол берілді. Көзқарастың осы тұрғысында мемлекеттердің бірінің қатер төндіруінің алдын алудың басты әдісі превентивті (ескерту) соғыс және коалиция құру болып табылады. Осындай жолмен тәртіптің бекітілген ережесін, жасалған тең құқық жағдайын бұзуға дайын қуатты агрессордың гегемондық құрсауын ұжымдық тәртіппен мәжбүрлеп ұстауға халықаралық жағдайдың қалыптылығына кепілдік беріледі.

Халықаралық қатынастардың классикалық ұйғарымдары үш өзекті ұғымнан – «мемлекет аумағы”, “мемлекет егемендігі”, “мемлекет қауіпсіздігінен” тұрады. Біріншісі – аумақтық (“кеңістік” тұрғыда алынған) халықаралық қатынастарды зерттеу геосаясат шеңберінде маңызды орын алады.

Халықаралық қатынастың жеке зерттеу саласы болып табылатын геосаясат ХІХ ғасырдың соңы – ХХ ғасырдың басында пайда болды. “Геосаясат” ұғымын ғылыми айналымға швед ғалымы және саясаткері

Р.Челлен енгізді, ал классикалық геосаясаттың басқа көрнекті өкілдері болып А.Т.Мэхэн, Г.Маккиндер, Н.Спайкмен, К.Хаусхофер саналады. Геосаясат тұрғысынан алғанда шынайы ұлы держава (динамикалық, яғни қарқынды дамушы мемлекет) өзінің көршілерімен еркін саясат әрекетін «өмір кеңістіктігін ұлғайту» жолымен қамтамасыз етеді: өз аумағын, тіпті бірнеше аймақты, кейде тұтас әлемді қадағалап отыру позициясын ұстанады.

Геосаясат жер бетін мемлекетке бөлудің өзгермеушілігін, ал, бір елдің екінші бір елге қарсы тұруын, «идеологиялық күрес» және “қырғи-қабақ соғыс” негізінде шешуді  қарастырады.

Дәстүрлі идеалистік бағыттағылар (Ф.де Витториа (1480-1546), Г.Гроций (1583-1645), И.Кант (1724-1804) т.б) керісінше жалпы адамзат қоғамының проблемаларын космополис идеясындағы моральдық және саяси бірлік, адамның бас бостандығы мен мемлекеттік қатынастар негізінде шешуді ұсынады.

Бұл теориялық зерттеулерде міндеттіліктер қарастырылып, халықаралық қатынастарды құқықтық және моральдық реттеу жолымен шешудің адамдар және мемлекеттер арасындағы мәңгі бейбіт өмір сүрудің қажеттілігі мен мүмкіндіктері анықталды. Бұл жағдайда құқықтарды күштеп бекітуді және мүдделерді жүзеге асырудың “биологиялық концепциясымен” алмастыруға тиіс жалпыадамзаттық құндылықтарды еркін қолдануға баса назар аударылды.