Шоттар жұйесi және кос жазба

3-ТАРАУ

ШОТТАР ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ҚОС ЖАЗБА

§3.1 Шоттардың мәні және жіктелуі

Бухгалтерлік есеп - бұл кәсіпорынның экономикалық активтерінің, олардың қайнар көздерінің, сондай-ақ бизнес-процестердің экономикалық мазмұнында біртекті болып табылатын, топтастыру және ағымдық есепке алу әдісі. Шоттардағы операцияларды көрсету ақша есептегіште жүзеге асырылады.

Бухгалтерлік есеп шоттарын жіктеуді әртүрлі критерийлер бойынша жасауға болады(8-сурет).[pic 1]

Сурет 8. Бухгалтерлік есеп шоттарының жіктелуі

          А

Дт            Кт

+               -

         П

-                 +  

Шоттардың экономикалық мазмұны бойынша жіктелуі шаруашылық жүргізуші субъектінің өндірістік, шаруашылық және қаржылық қызметін көрсету үшін қажетті және жеткілікті бухгалтерлік есеп шоттарының номенклатурасын құруға бағытталған.

Шаруашылық мазмұны бойынша шоттарды жіктеу қағидаты бухгалтерлік есептің экономикалық нысаны есепте көрсетілуі керек. Шоттардың келесі топтары экономикалық мазмұнымен ерекшеленеді:

- шаруашылық құралдары есебінің шоттары;

- шаруашылық процесстің есебінің шоттары;

- шаруашылық құралдары көздері есебінің шоттары.

Шаруашылық құралдары есебінің  шоттары  шаруашылық құралдарының құрамы мен қозғалысын есепке алуға арналған. Бұл жіктеу тобына кіретін шоттар белсенді, сондықтан олардың бастапқы және соңғы сальдосы  тек дебет түрінде болуы мүмкін, яғни осы топтағы барлық шоттардың дебеті әрқашан өсімді көрсетеді, ал кредитте - төмендейді.

Шаруашылық процесстің есебінің шоттары шаруашылық процесстердегі құралдардың қозғалысын бақылауға арналған. Бухгалтерлік есеп шоттарындағы шаруашылық процесстерді көрсету мүмкін емес, бірақ бұл процестерді іске асыру үшін қаражат құны және олардың нәтижелері бухгалтерлік есеп объектілері болып табылады.

Шаруашылық қызмет процесінде бухгалтерлік есеп объектілері болып өндіріс көлемін ұйымдастыруға және өткізуге, машиналар мен механизмдерді пайдалануға, қосалқы өндірістер мен үй шаруашылығына техникалық қызмет көрсетуге және қызмет көрсетуге байланысты шығындар, сондай-ақ ұйымның қызметкерлеріне қызмет көрсетудің әлеуметтік базасын құруға байланысты шығындар және т.б.

Үшінші топқа біріктірілген қаражат көздерінің шоттары бухгалтерлік есеп объектілерінің сипатына қарай екі кіші топқа бөлінеді:

1) меншікті қаражат көздерінің шоттары;

2) қарыз қаражаты көздерінің шоттары.

Шоттардың бірінші кіші тобы капиталдың қайнар көздерін есепке алу үшін қолданылады, олар: жарғылық капитал, резервтік капитал, бөлінбеген пайда (жабылмаған залал), пайлық сыйақы.

Шоттардың екінші кіші тобы қарыз қаражаттарының көздерін есепке алу үшін қолданылады. Бұл жағдайда бухгалтерлік есеп объектілері: банктік қарыздар, кредиторлық берешек, жеткізушілермен және мердігерлермен есеп айырысулар, бюджетпен есеп айырысулар, кәсіпорынның жұмысшылары мен жұмысшыларымен есеп айырысулар және т.б.

Мақсаты мен құрылымы бойынша шоттарды жіктеу ұйымның ресурстармен қауіпсіздігін анықтау және өндіріс бірлігінің өзіндік құны туралы мәліметтерді алу үшін қажет.

Бухгалтерлік есеп шоттарының мақсаты мен құрылымына байланысты мыналарды бөлуге болады:

- негізгі;

- реттеуші;

- пайдалану;

- қаржылық тиімді.

Негізгі шоттар - бұл бухгалтерлік балансты қалыптастыруға негіз болатын және бухгалтерлік баланстың активі мен міндеттемесінде көрінетін қаражат пен көздердің болуы мен қозғалысын есепке алуға және бақылауға арналған шоттар.

Нормативтік шоттар дегеніміз - тәуелсіз мәнге ие емес және негізгі құралдармен бірге бухгалтерлік есеп нысандарын жан-жақты сипаттау үшін, қорлар мен қалыптасу көздерін бағалауды реттейтін шоттар. Нормативтік есепке 2420 «Негізгі құралдардың амортизациясы» шоты, 2740 «Өзге материалдық емес активтердің амортизациясы» шоты және т.б. кіреді.

Операциялық шоттар - бұл шығындарды есепке алуға және өндіріс, жұмыс және қызмет құнын есептеуге арналған шоттар.

Қаржылық нәтижелер шоттары өндірістік және шаруашылық қызметтің нәтижелерін анықтау үшін қолданылады.