Экологияның дамуына қысқаша шолу. Экологияның мазмұны мен міндеттері

Лекциялық сабақ №1

Сабақтың тақырыбы: Экологияның дамуына қысқаша шолу. Экологияның мазмұны мен міндеттері.

Сабақтың жоспары:

1. Экологияның дамуына қысқаша шолу.

2. Экологияның мазмұны мен міндеттері.

3. Экология құрылымы.

4. Қазіргі экологияның міндеттері мен мәселелері.

Экологияның дамуына қысқаша шолу. Экология ғылым ретінде органикалық әлем және жердегі табиғи жағдайлар туралы ақпаратты жинақтаудың ұзақ кезеңіне ие. Биосфера туралы ілімнің бастауын табиғат пен ондағы адамның орны туралы алғашқы діни-философиялық көзқарастардан іздеу керек. Сонымен, Аристотель (384-322 жж. б.э.д.) табиғи ортадағы кейбір өзгерістерді байқады. Аристотельдің шәкірті Теофраст (372-287 жж. б.э.д.), "өсімдіктер тарихы" еңбегінде өсімдік жамылғысының климат пен топыраққа тәуелділігін атап өтті.

Экологияның тамыры алыс өткенге кетеді. Тіршіліктің қоршаған ортаға қатынасын анықтайтын білімге деген қажеттілік бұрыннан пайда болды. Экологияның даму тарихында үш негізгі кезеңді ажыратуға болады:

Бірінші кезең - экологияның ғылым ретінде пайда болуы және қалыптасуы - ХІХ ғасырдың 60-жылдарына дейін. Осы кезеңде тірі организмдердің тіршілік ету ортасымен байланысы туралы мәліметтер жинақталды, алғашқы ғылыми жалпылау жасалды. Өркениет адам тіршілік ету ортасын өзгертуге мүмкіндік беретін от пен құралдарды қолдануды үйренген кезде пайда болды.

Екінші кезең - білімнің дербес саласына экологияны ресімдеу (ХІХ ғасырлардың 60-шы жылынан кейін ХХ ғасырдың 50-ші жылына дейін). Кезеңнің басталуы орыс ғалымдары К.Ф. Рулье (1814-1858), Н.А. Севецов (1827-1885), В.В. Докучаев (1846-1903), экологияның бірқатар принциптері мен тұжырымдамаларын алғаш рет негіздеді, олар бүгінгі күнге дейін өз мағынасын жоғалтпады.

Ч.Дарвин (1809-1882) экология негіздерінің дамуына баға жетпес үлес қосты. Дарвиннің іліміндегі негізгі орынды тіршілік үшін күрес нәтижесінде табиғи сұрыпталу теориясы алады. Дарвин әр организм тек тіршілік ету ортасына ғана емес, оны қоршаған барлық басқа тіршілік иелеріне де байланысты деп жазды. Табиғи сұрыпталу нәтижесінде осы жағдайларда өмір сүруге артықшылық беретін өзгерістер болған организмдер сақталады.

Үшінші кезең - экологияның табиғи және қоршаған ортаны қорғау туралы ғылымдарды қамтитын кешенді ғылымға айналуы (ХХ ғасырдың 50 - ші жылдары - қазіргі уақытқа дейін).

ХVІІІ ғасырдағы натуралистер (К.Линней, Ж.Л. Бюффон, Ж.Б. Ламарк, Ч.Дарвин, Ю. Либих, А.Гумбольдт, К.Ф. Рулье, Э.Зюсс, Э.Геккель, К.Мебиус және басқалары) негізінен экологияның негізін қалады. 1913 жылы американдық ғалым Ч.Адамс экологияның алғашқы қысқаша мазмұнын жасайды, басқа да маңызды мәліметтер жарияланады. ХХ ғасырдағы ең ірі орыс ғалымы - В.И. Вернадский 1926 жылы Биосфера туралы іргелі ілім жасайды.

Экологияның қазіргі даму кезеңі Ю.Одум, Р.Линдеман, Т.Миллер, Б.Небел, А.М. Гиляров, Ю.А. Израиль, Н.Н. Моисеев, Н.П. Наумов, В.Б. Сочава, В.Тишлер, Дж.Форрестер, Д.Медоуз, Б.Коммонер, Н.Ф. Реймерс және басқалар.

Экология ғылым ретінде биологияның әртүрлі салаларына (физиология, генетика, биофизика) негізделген, биологиялық емес ғылымдармен (физика, химия, геология, география, математика және т.б.) байланысты, олардың әдістері мен тұжырымдамалық-терминологиялық аппараттары экологиялық зерттеулерге сүйенеді. Осыған байланысты соңғы жылдары "географиялық экология", "жаһандық экология", "химиялық экология", "математикалық экология" және т.б. ұғымдар енгізілді. Соңғы жылдары онкологиялық экология (тіндік экология), тіпті молекулалық экология және экологиялық генетика пайда болды.

Экологияның мазмұны мен міндеттері. Экология (грек тілінен. "ойкос" - тұрғын үй және "логос" – ілім) - тірі организмдердің өмір сүру жағдайларын және организмдер мен олар өмір сүретін орта арасындағы байланысты зерттейтін ғылым. "Экология" терминін 1866 жылы өткен ғасырдағы неміс натуралисті Эрнст Геккель енгізген және ХХ ғ. ғылымда қолданылып қана қоймай, сонымен бірге жалпыадамзаттық, ғаламдық түсінік, парасатты адамның қоршаған табиғатқа қатынасының өлшемі болды.

Қысқаша экологияны организмдердің бір-бірімен және қоршаған ортамен байланысын, сондай-ақ әр-түрлі деңгейдегі супрорганизмдік жүйелердің: популяциялардың, қауымдастықтар мен экожүйелердің, табиғи кешендер мен биосфераның ұйымдастырылуы мен жұмыс істеуін зерттейтін ғылым ретінде анықтауға болады.