Азаматтық құқықта әрекет қабілеттіліктің жас ерекшелігіне қарай туындау негіздері

Азаматтық құқықта әрекетқабілеттіліктің жас ерекшелігіне қарай     туындау негіздері және шет ел тәжірибесі

              Жанжігітова Жеңісгүл Аманқызы   Zhanzhigitova9@mail.ru        

                               Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

 Заң факультеті, «Құқықтану» мамандығының 3курс студенті,Астана қаласы,Қазақстан

                                  Ғылыми жетекшісі – Сактаганова Индира Советовна

Жалпы азаматтық құқықта құқыққабілеттілік және әрекетқабілеттілік деген ұқсас ұғымдар бар, бірақ бұл екі терминнің мағыналары мен мазмұны әртүрлі болып келеді. Атап айтқанда, азаматтық құқыққабілеттілік адамға туғаннан бастап тиесілі болса, ал әрекетқабілеттілік белгілі бір жас шамасына жеткен кезде пайда болады және әр адамның жасына қарай толық, ішінара және шектелген түрде болуы мүмкін. Сонымен қатар  адамның әрекетқабілеттілігінің көлемі азаматтық құқыққа әсер етеді.                        Қазақстан  Республикасы Азаматтық кодексінің Жалпы бөлімнің 2-тарау,17-бап,1-бөлігінде азаматтың өз әрекеттерiмен азаматтық құқықтарға ие болуға және оны жүзеге асыруға, өзi үшiн азаматтық мiндеттер жасап, оларды орындауға қабiлеттiлiгi (азаматтық әрекет қабiлеттiлiгi) кәмелетке толғанда, яғни он сегiз жасқа толғаннан кейiн толық көлемiнде пайда болады деп көрсетілген.                                                        Кәмелетке толмағандардың әрекетқабілеттілігінің мазмұны оның нақты жасы мен кәмелетке толмаған адам 14 жасқа жеткеннен бастап өзгере береді. Кәмелетке толмаған адамның заңда көзделген жасқа жетуі заң шығарушылардың болжағанындай,олардың ерікті-интеллектуалдық ортасының және қалыпты әлеметтенуінің кепілі бола бермейді. Қазіргі қоғамда екі қарама-қарсы үрдіс бар: бірі кәмелетке толмаған адамның азаматтық белсенділігінің жоғары дәрежесі немесе  әлеуметтік инфантилизм – бұл азаматтық  құқық аспектілерімен бірге  ерекше психологиялық феномен болып табылады. Атап айтқанда, мұндай балалар азаматтық айналымға қалыпты қатысу үшін қажетті өкілдіктер жиынтығын құрмайды деуге де болады. Әлеуметтік инфантилизмнен зардап шегетін азаматтар көбінесе діни секталармен айналысатын зиянды мердігерлердің пайдасына жылжымайтын мүлікті иеліктен шығару туралы мәміле жасасады. Олар азаматтық айналымға қалыпты қатысу үшін қажетті өкілдіктер жиынтығын құрмайды. Тиісті түрде уақытынан тым ертерек бейімделген адам ақшаның, жылжымалы және жылжымайтын мүліктің нақты құндылығын, сондай-ақ жасаған мәмілелердің сипаты мен салдарын түсінуді қояды.                                                                                        Әдетте балалар белгілі бір жасқа дейін әрекетқабілетсіз деп есептеледі. Кейбір елдердің азаматтық заңнамасында бұл жас 7 жас деп анықталады, ал осы жасқа дейін балалар қабілетсіз деп есептеледі. Мұндай норма Әзірбайжан Республикасының Азаматтық кодексінің 28.3, Грузияныкінде 12-бапта, Молдованың азаматтық кодексінде 22-бапта,  Түрікменстанда 25-бапта. Эстония Республикасының Азаматтық кодексінің 12-бабы 7 жасқа толмаған балалар үшін де белгілі бір- мәмілелер жасасуға рұқсат береді. Беларусь Республикасының Азаматтық кодексінде кәмелетке толмаған адамның қай жасқа дейін әрекетқабілетсіз деп саналатыны нақты көрсетілмеген.                                Кәмелетке толмаған адамның  7 жастағы психологиялық ерекшеліктері олардың дәл осы жас шамасында қабылдаулары өте жақсы, яғни айтылған ойды қорытып,өз мағынасында қабылдай алатындығын айтамыз. Арнайы дайындалған  қабылдау жүйесі құбылыстар мен оқиғаларды да жақсы түсінуге көмектеседі. Бұл жаста схемалық тұрғыда көру және ойлау,логикалық түйсікті ойлау, концентрацияланған назар аудару, айналамен қарым-қатынастың жаңа деңгейі қалыптасады,  басқа көзқараста қарау қабілеті қалыптасады, ортақ әрекетті талап ететін немесе өз-өзіне, өзіннің ісіне сырттан баға беріп қарау қабілеті қалыптаса бастайды. Дәл осы жастан бастап заң шығарушы бірінші бастама ретінде әрекетқабілеттілігін белглей отырып кәмелетке толмағанға бірқатар құқықтарға ие болу құқығын береді.                                                                                        7 жастан бастап орта мектепте оқыту процесі басталып, Беларусь Республикасының «Білім туралы» Кодексінің 31 және 32-баптарында осы жастағы балалар белгілі бір құқықтар мен міндеттерге ие, мысалы, оқулықтар мен оқу құралдарын пайдаланып, демалыстарда, оқудағы үлгеріміне қарай көтермеленуге және білім беру бағдарламаларын дамытуға адал және жауапты түрде қолдау білдіруге, мектептің ішкі ережелердің талаптарын сақтауға және т.б..                                                        Кәмелетке толмаған адамның негізгі құқықтары мен міндеттерінің пайда болуы үшін келесі «бастаушы» жас мөлшерлері 10, 14 және 16 жас. Неғұрлым үлкенірек жас шамасыны рұқсат етілген әрекеттер  ауқымы неғұрлым көбейіп, кәмелеттік жасқа толмаған адамның азаматтық әлеуеті,яғни әрекетқабілеттілігі артады.                                10 жастағы кәмелетке толмаған адам өзінің құқықтары мен мүдделеріне қатысты өз пікірін білдіруге құқылы. Мысалы: ата-аналары бір-бірімен ажырасқан жағдайда, қайсысымен тұратынын Беларусь Республикасының «Бала құқықтары туралы» Заңының 15-бабы; оны асырап алу мәселелері бойынша сотта; ата-анасының (ата-анасының), оның ата-тегінің, атының, әкесінің атын және жазбасын өзгерту мәселелері бойынша, Беларусь Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінің 3933-бабы; қорғаншылық және қамқоршылық  органдарында өз атын өзгерту мәселелері бойынша жіне тұрғылықты мекен-жайы бойынша; ата-аналар арасында келіспеушіліктер болған жағдайда олардың тұрғылықты жері туралы сұрақтар бойынша; ата-ана құқықтарынан айырылған ата-аналармен қарым-қатынас жасау, ата-ана құқықтарын қалпына келтіру, олардың заңды отбасыларына қайтып оралу туралы істермен айналысқанда, сұрақтар қоюға және барлық нәрседен хабардар болуға құқылы Беларусь Республикасы «Неке және отбасы туралы» Кодексінің 70, 74, 78-79, 83-85 және т.б.                                                                         12 жастан бастап кәмелетке толмағандар «Беларусь Республикасындағы жол ережесі» 178-бабына сәйкес автокөліктің алдыңғы орындығына отыру құқығын алады.                Бір сөзбен айтқанда, кәмелетке толмағандар 14 жасқа дейін  ішінара әрекетқабілетті ретінде жартылай белсенді болып, негізінен нақты белгіленген құқықтары мен  міндеттеріне ие. Беларусь Республикасының Азаматтық кодексінің 27-бабына сәйкес, олар дербес жәрдемақы алуға арналған кейбір тұрмыстық ұсақ мәмілелерді жасасуға, немесе кәмелетке толмағандар жасаған мәмілелер үшін жауапты болып табылатын заңды өкілдерінің өкімі негізінде бірқатар әрекеттер жасай алады.                                        14 жасында бала жасөспірімге айналады және осы сәттен бастап азаматтық әлеуетінің көлемі артады. Кәмелетке толмағандардың құқықтарының ауқымының өсуі  жауапкершіліктің көлемін де арттырады, сонымен қатар бастапқы жауапкершілік негіздері пайда болады.                                                                        Беларусь Республикасының Азаматтық кодексінің 25- бабына сәйкес  14 жастағы кәмелетке толмаған адам , шағын тұрмыстық мәмілелер қосымша олардан пайда табуға, стипендия және басқа жеке кірістеріне билiк етуге, ғылыми еңбектердің авторы құқықтарын жүзеге асыру, әдебиет немесе өнер, өнертабыс немесе басқа да заңнамамен қорғалатын өзге  зияткерлік қызметтің нәтижесін қорғауға, банктерге ақша салуғанемесе банктік емес қаржы институттары заңға сәйкес  қызметін пайдалануға, өз құқықтарын және заңды мүдделерін қорғау үшін сотқа жүгінуге құқылы. «Неке және отбасы туралы» Беларусь Республикасы Кодексінің 661-бабы, сотта куә ретінде, Беларусь Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінің 189-бабы,сотта адвокаттар мен өзге де өкілдерін кез келген уақытта пайдалануға құқылы «Бала құқықтары туралы» Заңның 13-бабы.                                                                                                        Заңды өкілдердің біреуінің жазбаша келісімімен 14 жастағы кәмелетке толмаған денсаулыққа зиян келтірмейтін  және оқу үдерісін бұзбайтын,жеңіл еңбекке негізделген еңбек шартын жасасуға құқығы бар, Беларусь Республикасы Еңбек кодексінің 21-бабы, Беларусь Республикасы Президентінің «Тұрғылықты жері бойынша және тұрғылықты жері бойынша азаматтарды тіркеу жүйесін жетілдіру туралы» Жарлығының 13-тармағына сәйкес өзінің тұрғылықты жерін таңдайды және өз қалауы бойынша тіркеледі.                        14 жасында құқықтарымен бірге кәмелетке толмағанның міндеттері де пайда болады. Міндеттемелерді бұзғаны үшін Беларусь Республикасының «Білім туралы» Кодексінің 127-бабының 8-тармағына сәйкес 14 жастағы кәмелетке толмаған адам тәртіптік жауапкершілікке тартылады. Беларусь Республикасының «Беларусь Республикасындағы әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодексінің 4,3-бабына сәйкес  әкімшілік жауапкершілікке тартылады. Беларусь Республикасы Қылмыстық кодексінің 27-бабына, қылмыстық жауапкершілікке тартылады. сондай-ақ азаматтық-құқықтық жауапкершілікке (мәмілелер мен келтірілген зиян үшін) Беларусь Республикасы Азаматтық кодексінің  25-бабы.                                                                        Жеке тұлғаның азаматтық әрекетқабілеттілігін арттырудың маңызды кезеңі - 16 жас. Осы жастан бастап кәмелетке толмағандар кооператив мүшелеріне айнала алады. Беларусь Республикасы Азаматтық кодексінің 25-бабына  сәйкес автокөлік жүргізуге құқылы. «Жол жүрісі туралы» Заңының 25-бабы, бастапқы әскери тіркеуге алынады, «Әскери міндеттілік және әскери қызмет» Заңының 14-бабына сәйкес, өз елінің азаматының төлқұжатын алады «Беларусь азаматтарының төлқұжаты туралы» Ереженің 3-бөлігіне сәйкес.                                                                                        Күштің, мінез-құлқының және ерік-жігердің дамуымен кәмелетке толмаған адам қоғамдағы мінез-құлықтың принциптері мен формаларын біртіндеп іске асыра бастайды. Жасөспірімнің жас балалардың іс-әрекеттерімен салыстырғанда әрекеті мемлекет тарапынан өзгеше құқықтық баға алады, заң тұрғысынан бейтараптықты тоқтатады және заңды салдарларға әкеп соғады. Осылайша, Қылмыстық кодекстің нормаларына сәйкес жасөспірімдердің сотқа жүгінуіне 16, ал 14 жастан бастап аса қауіпті қылмыстарға қатысты жауапкершілікке көзделеді. 16 жастан бастап Еңбек қарым-қатынастарының толыққанды қатысушылары атанады.                                                                Толық әрекетқабілеттілік -  азаматтың өз әрекеттерiмен азаматтық құқықтарға ие болуға және оны жүзеге асыруға, өзi үшiн азаматтық мiндеттер жасап, оларды орындауға қабiлеттiлiгi (азаматтық әрекет қабiлеттiлiгi) кәмелетке толғанда, яғни он сегiз жасқа толғаннан кейiн толық көлемiнде пайда болады. Заң құжаттарында он сегiз жасқа жеткенге дейiн некелесуге рұқсат етiлетiн жағдайда, он сегiз жасқа толмаған азамат некеге тұрған кезден бастап толық көлемiнде әрекет қабiлеттiлiгiне ие болады. Егер заң құжаттарында өзгеше белгiленбесе, барлық азаматтардың әрекет қабiлеттiлiгi тең болады.        Азаматтың  толық әрекетқабілеттілігі 18 жасқа толғанда,яғни кәмелет жаста пайда болады. Бала құқықтары туралы конвенцияның 1-бабына сәйкес , 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмаған адам бала  деп аталады. Әртүрлі елдерде кәмелет жастың келу кезеңі,сол елдің ерекшелігін ескере отырып әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы, Фарер аралдарында кәмелет жас – 14 жас болып есептеледі. Кубада – 16жас, ҚХДР-да – 17жас, Канадада, Оңтүстік Кореяда, Жаңа Шотландияда, АҚШ-тың кейбір штаттарында(Алабама,Вайоминг,Небраска) – 19жас, Тунисте, Тайваньда, Жапонияда – 20 жас, Бахрейнде, Гондураста, Египетте және Монако мен Сингапурда, сонымен бірге АҚШ-тың Миссисиипи штатында, Пуэрто-Рико мен Нью-Йорк қаласында кәмелет жас – 21 жас болып белгіленген.                                                                                        Осылайша, әрекетқабілеттілік ұғымын пайда болу кезеңінен бастап,шектелген,толық және ішінара түрлерін жас айырмаларымен нақыт бөліп қарадық.Әрекетқабілеттілік – бұл жеке тұлғаның құқықтық әлеуеті мен мүмкіндіктерінің кепілі деп айтуға толық негіз бар,яғни тұлға еріктілік қағидатымен кез келген мәмілені еркін жасасуға немесе азаматтық қатынаса түсуге құқылы,тек есі дұрыс және толық әрекетқабілеттілік жасына жеткен болуы тиіс. Кез келген адам басқа адамның әрекетқабілеттілігін шектеуге немесе тартып алуға, я болмаса мәжбүрлеуіне жол берілмейді, азаматтың әрекетқабілеттілігі заңмен реттелген және әрекетқабілеттілігін сот қана,сонымен бірге азаматтың ақыл-есі кем болған жадайда, арнайы уәкілетті органның құзырымен шешіледі.