Қой малының қызметі

Қой малының қызметі

Қазақ ежелден мал шаруашылығымен айналысқан халық. Малдың еті, жүні, сүті, терісі,  мүйізі, сүйегіне  дейін өз қажетіне жарата білген. Кең даланы шарлап, көшіп-қонған  халықтың бар өмірі осы төрт түлік малмен байланысты болған. Халық ұғымында әр малдың  пірі киесі бар. Соның ішінде қой атасы - Шопан ата. Қазақ тіліндегі «шопанның» нақ мағынасы – бақташы, қойшы. Қазақ халқы малды жақсы көрген, балаларын да осы төлдерін атағанындай жақсы көрген. Қой – төрт түлік малдың ішіндегі қазақтың ең сүйіктісі десе де болады. «Қойдың сүті – қорғасын, қойды құртқан оңбасын» дейтін қазақтың қой өсіруге ынта-ықыласы мол-ақ. Өзі майда, өсімтал, момақан, тез ет алып, қонақ кәдеге жарап отыратын, сүті майлы әрі жұғымды қой малын ата-бабамыз ерекше қастерлеген. Төрт түлігіміздің ішінде жуастықтың, момындықтың, бейбітшіліктің баламасы ретінде алынған - қой малы. Қазақ тіліндегі «шопанның» нақ мағынасы – бақташы, қойшы

Қойдың жасына, жынысына байланысты атаулар

Қой туралы мақал-мәтелдер

1. Құтты қонақ келсе, қой егіз табады.
2. Қойшы көп болса, қой арам өлер.
3. Ақсақ қой түстен кейін маңырайды.
4. Қойға екі құлағынан басқаның бәрі жау.
5. Мал өсірсең қой өсір, өнімі оның көл-көсір
6. Қой семізі — қойшыдан.
7. Семіз қой қыстан майын жеп шығады,
   Арық қой жанын жеп шығады.
8. Қайығына қарай ескегі,
   Қойына қарай кескегі.
9. Қойдың басы —
   Құданың асы.
10. Жауды санап соғыспайды,
    Қойды санап тоғытпайды.
11. Қойдың сүті – қорғасын,
    Қойды ұрған оңбасын.
12. Аңқау бөрі қой үркітеді,
    Ақылсыз адам ел үркітеді.
13. Мал жуасы — қой,
    Аң жуасы — қоян.
14. Қой тілегі - амандық,
    Бөрі тілегі - жамандық.
15. Тоқты күз болмай,
    Қойға қосылмайды.
16. Күн батса қойға соқпақ табылады.
17. Қойдың іші - береке,
    Жылқының іші — мереке.
18. Қойын алдырып, қорасын бекіткен бекер.
19. Қой сүті - қорғасын.
20. Жасты жасақта көр,
    Құнан қойды қосақта көр.
21. Аулы араластың,
    Қойы қоралас.
22. Қасқырдан қорықан қой ұстамайды.
23. Семірткен қойың осы ма?
    Құйрығы қайда досым-ау?
24. Қасқыр мен қой бір жерден су ішпес.
25. Мойнындағы қарыздан қой да өледі.
26. Түйе мінген қой арасына жасырына алмайды.
27. Тау теріскейінен қары азаймас,
    Қоңыр қойдың қоңы азаймас.
28. Қорыққанға қойдың басы да қос көрінер.
29. Қой жеген қасқыр көңілді,
    Қойшысы жаннан түңілді.
30. Қойдың қарғысы қасқырды қаппайды.
31. Бай союға қой таппай,
    Жатақтың лағын сұрапты.
32. Ала қойды бөліп қырыққан жүнге жарымайды.
33. Адам ойға тоймайды,
    Бөрі қойға тоймайды.
34. Ешкі өзі туа алмай жатып,
    Қойға кіндікшешелікке барыпты.
35. Қонақ қойдан да жуас.
    Май берсең де жей береді.
36. Ешкі егіз тауып, қойдан аспайды.
37. Ақсақ қой артынан маңырайды.
38. Байдың қойы желігіп қасқырға соқтықса да, аман қалады.
39. Бар болса, сойғанның жөні бар,
    Бір қойдан он кісінің құны бар.
40. Бөрінің қартайса да,
    Бір қойлық әлі бар.
41. Құтты қонақ келсе қой егіз табар,
    Құтсыз қонақ келсе қойға қасқыр шабар.
42. Бөріні шопан қылсаң,
    «Қойды мен өлтіріп едім, жеуін түлкі жеді» дер.
43. Жұт қырған қара қойын, қарасирақ.
    Жалаң аяқ, қыл мойын, қарасирақ.
    Табанақта жер ауып, суын кешкен.
    Елден ұзап, бауырлық бауын кескен.

Қой малына қатысты фразеологизмдер

1. Қойға шапқан қасқырдай - қырып жою, тас-талқан қылу
2. Қой үстіне бозторғай жұмыртқалады – тыныштық, бейбітзаман орнады мағынасында
3. Сенген қойым сен болсаң - үміт етіп, сенген адамы ойлаған жерінен шықпай, көңілі қалғанда айтылады
4. Ақсақ қой түстен кейін маңырайды - мезгілінен кешеуілдеу, ерте туып, кеш қалу
5. Жылқыдай жусатып, қойдай өргізді - айтқанына көндіріп, айдауына жүргізді
6. Алалы жылқы, ақтылы қой - мыңғырған мал, табын-табын жылқы, қотан-қотан қой
7. Қой аузынан шөп алмас – момын, жуас
8. Қой терісін жамылды – ішкі ниетін жасырды, бүркемеледі
9. Қозы түс – танертенгі уақыт
10. Қой жасы – ер баланың 15 жастан асып, қой бағатын жасы
11. Қойдан қоңыр- моп-момақан, жұп-жуас
12. Қой көзді – әдемі келген көз
13. Қой мойын – қойдың мойнындай әдемі мойын
14. Қой торы – өте жуас әрі шабан мініс аты
15. Қой тіс – бір өңкей уақ тіс
16. Тоқты қысыр қалмайтын жер – берекелі жер
17. Қойша жусап тыңдады – именіп, жасқанып, құлақ түрді
18. Қой ішіндегі марқа – өте жарамды, ерекше артық
19. Қойдай қырды – жайратып салды
20. Қойдай өргізіп, қозыдай көгендеді – дегеніне көндіріп ұстады
21. Қойдай өрді – қаптады, лек-легімен жөнелтілді
22. Қойдай тоғытты – үйіріп, айдап салды
23. Қойдай шулады – қайғы-зарға батып, азан- қазан болды
24. Қой күйектен шықты – ұрықтанды
25. Қой боғындай қорғасын – мылтық оғы
26. Қой болды (қой болдыға айналды) – басын бастап, аяғын сиырқұйымшақтандырып жіберді, созбұйдағы салды
27.   Қойдай бөріктірді – у-шу, азан-қазан еткенде, дүрліктіре зобалаң салғанда айтылады
28. Қойдай жусатты – дегеніне жатқызып-тұрғызып биледі
29. Қозыдай көгендеді – шетінен тізді, танауынан тізді
30. Қоздаған қойдай маңырады – зарлады, еңіреді
31. Қозыдай маңырап, табысты – шұрқырасып жолықты