Субстанция түсінігі

                                                               Субстанция түсінігі

 Кіріспе

   Негізгі бөлім

1. Субстанция философиялық категория ретінде

2. Р.Декарттың дуализмі

3. Монизм Б.Спиноза

4.Плюрализм Г.Лейбниц

Қорытынды

Әдебиеттер тізімі

Кіріспе

            Рефераттың мақсаты – субстанция мәселесі бойынша әртүрлі философиялық көзқарастарды ұсыну. Міндеттері: болмыс туралы философиялық ілімдер үшін субстанция категориясының мәнін көрсету. субстанцияның дуалистік, монистік және плюралистік концепцияларының артықшылықтары мен кемшіліктерін салыстыру және талдау. Жаңа заман философиясында негізгі сұрақтардың бірі сенімді білімнің қайнар көзі мәселесі болды. Бұл мәселені шешуде екі бағыт бар: эмпиризм және рационализм. Эмпиризм білімді сезімдік тәжірибеден алады және тәжірибені ақиқат критерийі деп санайды. Рационализм заңдылықтар мен логика ережелерінің көмегімен ақыл-ойдың айқын ұстанымдарынан білімді алады, олардың сақталуы қорытындылардың ақиқаттығына кепілдік береді. Объективті шындық ақылға қонымды заңдарға бағынатындықтан, бірақ оны танитын адамның ұйымдасуына тәуелді емес және тікелей қабылдауда берілмейтіндіктен, ғаламның сырын тану үшін қолданылатын субстанция ұғымы рационалистік философияда дамыды. Қазіргі рационализмнің негізгі өкілдері Рене Декарт (1596-1650), Барух (Бенедикт) Спиноза (1632-1677) және Готфрид Вильгельм Лейбниц (1646-1716) болды. Әрбір ойшыл рационалды танымның мүмкіндіктері мен шектері туралы өзінің ерекше идеяларына сүйене отырып, шынайы болмыстың негізі ретінде субстанция туралы ілімді әзірледі.

Субстанция философиялық категория ретінде

          Субстанция (лат. substantia – субъект, негізінде жатқан) – акциденциялардан айырмашылығы өз бетінше, өмір сүретін нәрсе, яғни басқа субъектіде ғана болатын қасиеттер. Субстанция тұрақты, ол – санамен ұғынылатын құбылыстың негізінде жатқан мән. aaaaaaaaaaaaaaaaa Философия тарихында субстанция түсінігін түсіндірудің үш негізгі тәсілі бар: монистік (грекше «бір»), дуалистік (латынша «екі») және плюралистік (латын тілінен «көп»).  Монистік философтар өзінің себебі ретінде қарастырылатын жалғыз субстанцияны мойындайды. Nnnnnnnnnnnn  Дуализм- монизмнен айырмашылығы материалдық және рухани субстанцияларды тең қағидалар деп есептейтін философиялық ілім. Плюралистік ілімдер де шындықты форма мен материядан тұратын және тәуелсіз қозғалыс орталықтары болып табылатын біртұтас заттардың жиынтығы ретінде бейнелеген Аристотельге дейін барады. ………        Еуропа философиясының бүкіл тарихында субстанция-субъект, тұлға, жеке жан идеясы адамды теориялық танудың негізгі құралы рөлін атқарады.

Декарт дуализмі

              Француз философы және ғалымы Р.Декарт қазіргі заман рационализмінің негізін салушы болып саналады. Ол ойлауды ең жоғарғы шындық деп, ал оның заңдылықтарын болмыстың негізгі принциптері деп есептеді. Декарт болмыстың мәнін субстанцияның негізгі ұғымының көмегімен білдірді. Декарт субстанция түсінігінің өзі былайша сипатталады: «Субъекттегі тұжырымдама тікелей қамтылған немесе оның жанама арқылы біз қабылдайтын нәрсе болса, яғни белгілі бір қасиет, сапа немесе атрибут, және оның нақты идея бізде, оны субстанция деп атайды» [1]. Субстанция – объективті түрде өмір сүретін, өмір сүруі үшін өзінен басқа ешнәрсеге мұқтаж емес нәрсе. Бұл шартты бір ғана субстанция қанағаттандырады – мәңгілік, шексіз, құдіретті, бәрін білуші Құдай, әр нәрсенің жаратушысы және себебі. Құдай барлық басқа нысандарсыз өмір сүре алады, бірақ Әлемдегі бірде-бір зат бастапқы қайнарсыз өмір сүре алмайды. Бұл абсолютті зат. Сондай-ақ субстанция ұғымы жасалған затты сипаттау үшін басқа мағынада қолданылады.Құдай субстанциялардан тұратын дүниені де жаратты. Тәңір жаратқан субстанциялар (жалғыз заттар, идеялар) субстанцияның негізгі қасиеті – өзін-өзі қамтамасыз ету (олардың өзінен басқа ешнәрседе бар болуын қажет етпейді) бір-біріне қатысты ғана. Ең жоғарғы субстанция – Құдайға қатысты олар туынды, екінші және оған тәуелді, өйткені оларды өзі жаратқан. Декарт барлық жасалған субстанцияларды екі түрге бөлді: материалдық (заттар); рухани (идеялар). Сонымен бірге ол субстанцияның әрбір түрінің ажырамас қасиеттерін (атрибуттарын) бөліп көрсетті: материалдық үшін – кеңейту, рухани үшін – ойлау. Декарттың анықтамасы бойынша «орнында таралудың тікелей субъектісі болып табылатын субстанция және таралуын болжайтын акциденция (формасы, орны, орнындағы қозғалысы және т.б.) дене деп аталады» [1Барлық материалдық субстанциялардың барлығына ортақ қасиет – кеңістіктік кеңею (ұзындығы, ені, биіктігі, тереңдігі бойынша), өлшемдері және шексіздікке бөлінгіштігі бар. Рухани субстанциялардың барлығы ойлауға және қабылдауға болады, сонымен қатар бөлінбейді. Материалдық және рухани субстанциялардың қалған қасиеттері олардың атрибуттарынан туындайды және оларды Декарт мудос  деп атады. (Мысалы, кеңейту мудостары – форма, қозғалыс, кеңістіктегі позиция т.б.; ойлау режимдері – сезім, тілек, сезім). Заттарды иіссіз, дәмсіз, түссіз, пішінсіз – сезім мүшелерімен қабылданатын қасиетсіз елестетуге болады. Бірақ кеңейтусіз заттарды елестету мүмкін емес. Егер барлық сезімдік сипаттамалар әртүрлі болса, онда зат өмір сүруін тоқтатпайды; егер кеңейтім абстракцияланса, онда заттар қалмайды. Демек, жасалған материалдық субстанцияның бірден-бір атрибуты – кеңейту. Заттарды тану процесінде пайда болатын қосалқы сапалар (түс, иіс, дәм, т.б.) әртүрлі болуы немесе мүлде болмауы да мүмкін болса, ауқым - міндетті түрде заттарға тән бастапқы қасиетматерияның негізгі қасиеті оның кеңеюі болғандықтан, Декарт материя туралы білімге геометриялық және математикалық көзқарасты дамытты. Заттың негізгі атрибуттарын кеңістік бөліктерінің геометриялық қасиеттері мен қатынастарына қысқарту табиғат заңдарын білуде математикалық аппаратты пайдаланған математикалық физика мен классикалық жаратылыстанудың дамуындағы елеулі қадам болды. Осыдан жаңа заман ғылымын сипаттайтын Декарттың тағы бір қағидасы туындайды: кеңейту материяның атрибуты және оның субстанциялық қасиеті болғандықтан, материя барлық жерде бірдей. Жердегі материя мен көктегі материя екі бөлек материя, олардың мәні бөлек деп айта алмаймыз. Барлық жерде бір материя бар, өйткені оның бір қасиеті бар - кеңейту, сондықтан бүкіл әлемнің барлық қасиеттері бірдейДекарт материяның басқа да қасиеттерін (қозғалысы, т.б.) қарастырып, олардың субстанциялық қасиеттер бола алмайтынын дәлелдеген. Қозғалыс материяның субстанциялық қасиеті емес, өйткені қозғалмайтын затты да елестетуге болады. Бірақ соған қарамастан дүниедегі қозғалыс әлемді Құдай қозғалысқа келтірген жағдайда бар. Бұл ұстанымдағы Декарт таза деист, яғни ол үшін Құдайдың дүние қозғалысына қатысуы мәселесі тек бастапқы импульс тұрғысынан қарастырылады. Құдай әлемге белгілі бір қозғалысты берді және болашақта әлемнің қозғалыс процесіне араласпайды. Құдай әлемге кейбір заңдарды айтты, содан кейін әлем белгілі бір қозғалыс мөлшерін сақтай отырып, осы заңдарға сәйкес дамиды. Адам, Декарт бойынша, бір-бірінен ерекшеленетін екі субстанциядан тұрады – материалдық (тәндік) және рухани (ойлау). Дүниеде жаратылғаннан басқа ортақ ештеңесі жоқ екі субстанция (кеңейту және ойлау) бар екендігін негізге ала отырып, Декарт адам табиғатындағы екі субстанцияны да ажыратты. Адамның денесі мен ақыл-ойы, яғни. оның жаны мүлде басқа сипатта болып шығады. Декарт классикалық психофизикалық дуализмнің негізін салушы болды, өйткені дене функцияларын психикалық көріністерге келтіруге болмайды, немесе керісінше - біздің психикалық өміріміздің құбылыстары тәндік көріністерде себеп бола алмайды.