Гносеологиялық оптимизм, скептицизм және агностицизм

«Гносеологиялық оптимизм, скептицизм және агностицизм»: скептицизмнің гносеологиялық стратегия ретінде қазіргі ғылыми және қарапайым дүниетанымдағы маңызы

Адамзат ғасырлар бойы, жердің қалай пайда болғанын, өмірдің, дүниетанымның қайдан шыққанын зерттемек болып талпынган. Негізінен еш бір адамзат бұл сұраққа толығымен жауап бере алмаған, тіпті ұлы филостфтардын тек қана дәлелденбеген пікірлері мен теориялық ойлары ғана бар. Осы сұрақтың жауабына катысты философия тарихында үш негізгі түсінік бар, олар - "оптимизм", "скептизм" , "агностизм". Ең алдымен осы жазылып отырған терминдерге анықтама беріп, түсініп алайық. Гностицизм- танымның қазіргісі мен келешегіне оптимистік тұрғыдан қарайды. Олардың пікірі бойынша, дүниені тануға болады, адамда танымның шексіз қабілеттік мүмкіндіктері бар. Скептизм - дүниенің ұстанымды танылуын жоққа шығармайды, тек танымның дәйектілігіне күмән келтіреді. Агностизм - объективті әлемді, ақиқат объективті белгісін мойындауды жоққа шығаратын, оларды жай елес етіп түсіндіру арқылы ғылымның рөлін шектейтін, табиғи, соның ішінде әлеуметтік процесс заңдылығы мен заттың мәнін түсіну мүмкін емес деп есептейтін философиялық ілімі . Бұл ұғымды XIX діни сайыстарда ғылыми көзқарастар айқындаушы ретінде 1869 жылы Т.Гексиль енгізген. Агностицизмнің қайнар көздері - скептизм , Зенонның апориялары. ілімі, И.Канттың антиномиялары агностицизм негізгі көзі болып табылады. Гносеологиялық оптимизм - бұл адамның танымдық қабілеттерінің шексіз мүмкіндіктерін талап ететін, адамның дүниені, объектілердің және өзін-өзі тануы үшін іргелі кедергілер жоқ деп сенетін бағыты деп айтуға болады.

Дүниені тану мәселесіне қатысты екі негізгі позицияны бөлуге болады - гносеологиялық оптимизм және гносеологиялық пессимизм. Бірінші позиция шеңберінде әлем адам үшін ашық, оның танымдық қабілеттеріне сәйкес келеді және оның адекватты түсінуіне ешқандай кедергі жоқ деген сенім басым. Мұндай сенім Платон, Аристотель, Б.Спиноза, Г.Гегель, К.Маркс және басқалар сияқты ойшылдарға тән болды.

Гносеологиялық пессимизмнің позициясын сипаттай отырып, қарама-қайшы пікірлерге сүйене отырып, осы сызықты ұстанған ойшылдар дүниенің танымдылығын жоққа шығарды деп айтуға болмайды. Парадоксальды түрде, гносеология тұрғысынан ең жемісті және қызықты «пессимизм» болып табылады, өйткені ол танымды жоққа шығармайды, бірақ проблематикалайды, таным ерекше назар аударуға тұрарлық күрделі және көп қырлы құбылыс екендігін баса көрсетеді. Когнитивті пессимизм құбылысын конкретизациялау, әдетте, скептицизм және агностицизм терминдері қолданылады.

Скептицизм (грек тілінен аударғанда skeptikos - қарастыру, тергеу) - теориялық ойлаудың басты қағидасы ретінде күмәнді алға тартатын философиялық ұстаным, атап айтқанда, шындық туралы абсолютті сенімді және шынайы білімге қол жеткізуге күмән. Бұл ұстаным ежелгі скептицизмнен бастау алады (Пирро, Энесидем, Секст Эмпирик), олар соңғы пайымдаулардан аулақ болу қажеттілігі туралы тезисті тұжырымдап, тек ақылға қонымды білімге қол жеткізу мүмкіндігін мойындады. Болашақта скептицизм алуан түрлі формаларға ие болады және негізінен белгілі бір нәрсені қабылдамауды, кез-келген берілгендік үшін сұрақ қоюды және сынақтан өткізбеуді белгілейтін білім жүйелері немесе күнделікті тәжірибенің ойдан шығарылған дәлелдері бола отырып, ойлаудың сыни көзқарасы түрінде көрінеді. Бұл тұрғыда П.Абелардтың, Кузанскийдің Николайының, М.Монтеньдің, Р.Декарттың, Д.Дидро, Д.Юм, И.Канттың және басқалардың скептицизмі туралы айтуға болады. Бұл жерде оқулықтың мысалы ретінде Декарттың «Мен ойлаймын, сондықтан мен бармын» формуласында көрсетілген сананың бар екендігінің абсолютті дәлелі деңгейіне жету үшін сыртқы әлемнің және тіпті өзінің денесінің бар екендігіне күмәнданған радикалды күмән техникасы келтірілген. Жалпы алғанда, скептицизмді догматизмнің кез-келген түріне қарсы «егу» ретінде қарастыруға болады және осы тұрғыдан әлемге философиялық және ғылыми көзқарастың ажырамас бөлігі ретінде қарауға болады.