Қиын өмірлік жағдайлар

                                              Мазмұны

Кіріспе

Біз қаласақ та, қаламасақ та, ең бейбіт заманда да адам өзінің өмірін қиындық көрмей өткізбейді. Біреу үшін бұл қаладан қалаға немесе елден елге көшу, екіншісі үшін – жақын адамның немесе өзінің ауруы, ажырасу, жақындарының қайтыс болуы. Әрқашан солай болған. Алайда бүгінде қиын және кейде төтенше жағдайлардың саны айтарлықтай өсті. Техногендік апаттар, ұлтаралық қақтығыстар, өндірістегі жанжалдар, жол-көлік оқиғалары және т.б.. Мұндай жағдайлардың салдары қиын тәжірибелер, өмірлік дағдарыстар, кейде тұлғаның өзін-өзі жоюы (деструктивті мінез-құлық, алкоголь, есірткі, суицид) болуы мүмкін.

Кейбір адамдар қиын және экстремалды жағдайларды өз бетінше жеңеді, басқалары мұны істей алмайды және психологтардың немесе әлеуметтік қызметкерлердің көмегіне мұқтаж. Осындай адамдарға көмек қолын созу, олармен қарым-қатынасқа түсу ерекшеліктерін білу өзіміз үшін де, қоғам үшін де пайдалы.

Қиын өмірлік жағдайлар

Қиын өмірлік жағдай деп сыртқы әсерлердің немесе ішкі өзгерістердің нәтижесінде адамның өмірге бейімделуі бұзылып, соның нәтижесінде ол өзінің негізгі қажеттіліктерін өмірінің алдыңғы кезеңдерде қалыптасқан белсенділік (мінез-құлық) үлгілері мен әдістері арқылы қанағаттандыра алмайтын жағдайды атаймыз. Адамның әлеммен үйреншікті қарым-қатынасы бұзылып қана қоймай, сыртқы немесе ішкі әлеммен байыпты жұмыс жасаймай бұл өзгерістерге бейімделу мүмкін болмай қалады. Барлық қиын өмірлік жағдайлар әдеттегі өмір салтының тұрақтылығының бұзылуымен және өзгерістер қажеттілігінің пайда болуымен сипатталады.

Қиын өмірлік жағдайлар біркелкі емес. Олар объективті және субъективті белгілері бойынша ерекшеленеді. Адамның пәндік-практикалық (мысалы, кәсіби) қызметіндегі қиындықтармен байланысты жағдай – басқа, бұрынғы өмір салтын қалпына келтіруге мәжбүрлі болатын босқын немесе эмигрант жағдайы – басқа. Қиын жағдайлардың қайсысын қарастырсақ та, қиын өмірлік жағдайдың объективті және субъективті жақтарын анықтау қажет:

1. Жағдайлардың объективті сипаттамаларының арасында вариациялар бар: «кейбір жағдайлар адамның мінез-құлқына көбірек әсер етеді, басқалары азырақ». Мәселен, құрылымдалмаған жағдайда адам құрылымдық жағдайға қарағанда мінез-құлықты таңдауда үлкен еркіндікке ие. «Тұрғылықты жерін өзгерту» жағдайы туралы да дәл осылай айтуға болады – оның адам үшін қиыншылық дәрежесі жаңа ортаның адам бұрын болған ортадан қаншалықты ерекшеленетініне байланысты. Бұл айырмашылықтар неғұрлым көп болса, жағдайдың адамға әсер ету дәрежесі соғұрлым жоғары болады, тиісінше, оның қиындық деңгейі соғұрлым жоғары болады.

Әртүрлі өмірлік жағдайлардың адамға әртүрлі әсер ету мүмкіндігі туралы мәселені зерттей отырып, В. Мишель әртүрлі «өмірлік жағдайларда «күшті» және «әлсіз» деп ажыратуға болады» деген гипотезаны алға тартты. Гипотезасын көрсету үшін ол Прайс пен Боуфардтың зерттеу нәтижелеріне жүгінді. Эмпирикалық зерттеуде олар колледж студенттерінен 15 жағдайдағы 15 мінез-құлықты тоғыз баллдық шкала бойынша бағалауды сұраған. Әрбір аталған мінез-құлық бойынша ұпайлар жинақталған. Жоғары ұпайлар мінез-құлық бір емес, көптеген жағдайларға сәйкес келетінін білдірген, яғни, көптеген жағдайларға «қолайлы» болып табылады. Бұл деректерді өз гипотезасының тұрғысынан түсіндіре отырып, В.Мишель «ең күшті» жағдайда мінез-құлықтың ең аз ауытқуы, ал «әлсіз» жағдайларда жеке мінез-құлық айырмашылықтарының вариацияларының максималды саны болуы мүмкін деген қорытындыға келді. Осылайша, жағдайдың субъективтік жағы адамның мінез-құлқына әлсіз жағдайларда ең көп және күшті жағдайларда ең аз әсер етеді. Адамдардың күшті жағдайларға реакцияларында тек шамалы өзгерістер болуы мүмкін, яғни, күшті жағдайларда адамның мінез-құлқын анықтау үшін жеке айнымалыларға қарағанда объективті айнымалылар маңыздырақ. Адамның әлсіз жағдайларға реакциясы өте әртүрлі, бұл әлсіз жағдайларда ситуациялық айнымалыларға қарағанда тұлғаның үлкен рөлін білдіреді [1].