Дыл. Кижиниң тɵрээн дылы

Тыва дылым – төрээн дылым

Тыва дылым - агаарым сен,

Дээрже бедиир чалгыным сен.

(В.Саарымбуу).

        Дыл. Кижиниң тɵрээн дылы. Чырык ɵртемчейге чаяаттынып тɵрүттүнгеш, кижи кандыг-бир чоннун, нациянын толээзи, кезии болур. А ол чон, нация – кандыг-бир дылдын эдилекчилери чокта, чон бооп шыдавас. Ынчангаш «Дыл чокта, нация  чок» дээри таварылга эвес.

            Бистин тыва чонувустун тɵрээн дылы – тывызыксыг тыва дыл. Кайгамчык бай-байлак эртинелиг, далай дег дуп чок уужелиг, ортээ турбас ɵндүр ɵнчүвүс – тыва дылывыс ачызында бис делегейге сурагжып-алдаржып чоруур бис. Тɵрээн тыва дылывыстың хуулгаазын аялгазын иевистиң иштинге боттанып эгелээнивистен дыннап эгелээр бис. Ававыстың амданныг аа сүдү-биле катай тыва дылывыс бистин хан-дамырывыста сиңип калган, мага-бодувустан канчаар-даа сивирерге, адырылбас-аштаттынмас. Ындыг болганда тɵрээн дылывыс болуру ол.

Тɵрээн тыва дылывыс бурунгу үеде-ле тывылган. Ол чырык черге хевирлеттинип,тыптып келгенинден бээр амгы үеге чедир берген ɵске дылдар-биле бир дɵмей сайзырап хɵгжээн. Делегейниң эрте-бурунгу турк дылдан укталып тывылган дылдарның бирээзи. Амгы үеде тыва дыл – Тыва Республиканың ийи күрүне дылдарының бирээзи, орус дыл-биле бир деңге бурунгаар херии базымны кылып, сайзырап турар. ϴгбелеривистиң биске арттырып берген ɵнчүзү - тыва дылывыс келир үеде салгалдарывыска дамчыыр ужурлуг. Ынчангаш тɵрээн дылывысты бокталдырбайн, арыг-чаагай эдилеп, камнап хумагалаар хүлээлгевис ол. Ынчан келир салгал ол дээш ɵɵрүүр, ол дээш бисти сактыр, хүндүлээр ийик деп бодаар мен. Бир эвес орус-тыва сɵстерни холуп, хайнактап чугаалажып  туруп бээр болзувусса, тɵрээн дылывыс сугже октан даш дег чидип болурунуң айыылы бар.

        Тыва дылывыс чидер болза, тыва нация чидип болур. Тɵрээн дылының чажыттарын эки билир болза, ɵске дылдарны-даа дылывыстың ачы-дузазы-биле  моондак чокка ɵɵренип алыр. Ынчалза-даа тɵрээн дыл кижиге эң-не байлак, эң-не чараш, эң-не эргим болуп артып калыр. Кижиге тɵрээн дылын солуптар ындыг ɵске дылдар чок. Тыва дылдын профессору Ш.Ч.Сат тɵрээн дылының дугайында йɵрээлди сагыш-сеткилинден салгалынга арттырганы чоргааранчыг:

                  «Улуг-Хемнин агымы дег күштүг, ак-кɵк Тывавыстың дээри дег арыг, бора-хектиң эдери дег ɵткүт, алдын-сарыг сыгырганың ырлаары дег элдептиг тɵрээн дылым! Сенде хову-шɵлдерниң  делгемнери, тайга-тандыларның бедиктери, кылан хɵлдерниң оожум-топтуу, оран-делегейниң алгызы сиңген. Шынап-ла, тɵрээн тыва дылывыс ол хире тывызыксыг, ол хире кайгамчыктыг, ол хире чоргааранчыг.