Фонетикалық заңдылықтар: тілдердегі көрінісі

Фонетикалық заңдылықтар: тілдердегі көрінісі

1.Тіл дыбыстарының жіктелуі

2.Фонема түсінігі. Фонология мектептері: көрнекті өкілдері

3.Комбинаторлық процестер:

ассимиляция, диссимиляция, аккомодация сингармонизм

4.Позициялық процестер: анлаут, инлаут, ауслаут

5.Фонетикалық  заңдар:конвергенция, дивергенция

Кіріспе

Тіл – адамзат қоғамының ең басты әрі қайталанбас құбылыстарының бірі. Тіл арқылы адамдар бір-бірімен қарым-қатынас жасап, өз ойы мен сезімін жеткізеді, мәдениеті мен өркениетін дамытады. Тілдің дамуы мен қалыптасуында оның дыбыстық жүйесі – фонетика ерекше рөл атқарады. Фонетика – тіл білімінің дыбыстардың жасалуын, олардың тіркесуін, өзгеруін, үндесуін зерттейтін саласы. Осы тұрғыдан алғанда, тілдің дыбыстық құрылымын, оның даму заңдылықтарын анықтау – тіл білімінің маңызды міндеттерінің бірі болып табылады. Бұл заңдылықтар, яғни фонетикалық заңдылықтар, әрбір тілдің өзіндік ерекшелігін, тарихи дамуын, басқа тілдермен байланысын, сондай-ақ диалектілік және акценттік айырмашылықтарын айқындайды.

Фонетикалық заңдылықтар дегеніміз – тілдің дыбыстық жүйесінде белгілі бір жүйелілікпен, тұрақты түрде байқалатын құбылыстар мен өзгерістер жиынтығы. Бұл заңдылықтар тілдің дамуында, сөздердің айтылуында, дыбыстардың өзгеруінде, өзара әсерінде көрініс табады. Мысалы, қазақ тіліндегі сингармонизм – сөз ішіндегі дауысты дыбыстардың біркелкі жуан не жіңішке болып үндесуі, орыс тіліндегі ассимиляция – дыбыстардың бір-біріне ұқсап өзгеруі, ағылшын тіліндегі редукция – дыбыстардың әлсіреп, қысқаруы секілді құбылыстар фонетикалық заңдылықтардың нақты көрінісі болып табылады. Бұл заңдылықтар тілдің тарихи даму жолында үнемі өзгеріп, жаңарып отырады және тілдің ішкі құрылымына, сөздердің айтылуына, грамматикалық жүйесіне әсер етеді.

Фонетикалық заңдылықтарды зерттеу – тілдердің туыстығын, олардың даму бағытын, диалектілер мен акценттердің пайда болуын, тілдік құбылыстардың табиғатын анықтауға мүмкіндік береді. Бұл заңдылықтарды білу – тіл үйренушілерге, тіл мамандарына, аудармашыларға және лингвистерге аса қажет. Себебі, фонетикалық заңдылықтарды меңгеру арқылы жаңа тілді дұрыс әрі тез үйренуге, орфоэпиялық және орфографиялық нормаларды сақтауға, тілдік қарым-қатынасты жеңілдетуге болады. Сонымен қатар, қазіргі заманғы ақпараттық технологиялардың, жасанды интеллекттің, автоматтандырылған аударма мен дауысты тану жүйелерінің дамуы барысында да фонетикалық заңдылықтардың маңызы арта түсуде. Бұл заңдылықтарды ескеру – сапалы әрі нәтижелі технологиялық өнім алудың кепілі.

Бүгінгі жаһандану дәуірінде тілдік қарым-қатынас кеңейіп, көптілділік күшейіп келеді. Әртүрлі халықтар мен мәдениеттер арасындағы байланыс нығайған сайын, тілдердің дыбыстық жүйелерін салыстыра зерттеу, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау, тілдік ерекшеліктерді сақтау мен дамыту мәселелері алдыңғы қатарға шығады. Осы тұрғыдан алғанда, «Фонетикалық заңдылықтар: тілдердегі көрінісі» тақырыбының өзектілігі ерекше. Бұл тақырып аясында әртүрлі тілдердегі фонетикалық заңдылықтардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын кешенді түрде салыстыра зерттеу, олардың тілдің тарихи дамуына, диалектілердің қалыптасуына, тілдер арасындағы өзара ықпалға қалай әсер ететінін анықтау – тіл білімінің маңызды міндеттерінің бірі.

Фонетикалық заңдылықтарды зерттеу арқылы тілдердің тарихи дамуын, олардың арасындағы байланыстарды, диалектілер мен акценттердің пайда болуын, сөздердің айтылуындағы өзгерістерді терең түсінуге болады. Бұл заңдылықтар тілдің ішкі жүйесін ұйымдастырып, оның дамуы мен өзгеруіне әсер етеді. Мысалы, түркі тілдерінде сингармонизм кең тараған болса, роман және герман тілдерінде ассимиляция, редукция, метатеза секілді құбылыстар жиі кездеседі. Әрбір тілдің фонетикалық жүйесі оның тарихи дамуымен, сыртқы әсерлермен, диалектілік ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Бұл ерекшеліктерді зерттеу – тілдің жалпы құрылымын, оның даму жолдарын, тілдік бірліктердің пайда болу себептерін анықтауға мүмкіндік береді.