Материктердегі географиялық зоналалықтың планетарлық моделін талдау

  Географиялық қабықтың зоналық заңдылығы – табиғат құрамбөліктері мен кешендерінің экватордан полюстерге қарай ғаламшар ауқымында өзгеру заңдылығын атақты орыс ғалымы В.В.Докучаев негіздеген.

  Географиялық зоналылықтың заңы - Солтүстік және Оңтүстік жарты шарларда занды түрде қайталанатын ландшафт қабығының табиғи зоналарға (мысалы, қоңыржай белдеудің орман және дала зоналары, тропиктік шөл зоналары, тағы да басқалары) бөлінуін бейнелейтін заң.

  Зоналылық деп жердің сфералық пішіні мен планетаның бетіне түсетін күн энергиясы мөлшерінің өзгеруіне байланысты жер шарының географиялық қабығындағы экватордан полюстерге тұрақты кеңістіктік өзгерістер түсініледі.

    Бұл үлгі жер қабығының географиялық белдеулерге және табиғи аймақтарға бөлінуінен көрінеді, онда климатта, топырақта, өсімдіктерде, жануарлар әлемінің әртүрлілігінде, рельефте және т. б. өзгерістер байқалады.

  Географиялық зоналылық-жер бетіндегі табиғи кешендердің таралуының негізгі заңы, ол ендік зоналылық түрінде көрінеді (географиялық аймақтар мен табиғи аймақтардың дәйекті өзгеруі). Ендік зоналылық-жер бетіндегі табиғи жағдайлардың экватордан полюстерге тұрақты өзгеруі, күн сәулесінің түсу бұрышының өзгеруімен байланысты. Бірыңғай және тұтас географиялық қабық әртүрлі ендіктерде гетерогенді. Жер шарындағы ендікпен күн жылуының біркелкі бөлінбеуіне байланысты климат экватордан полюстерге ғана емес, сонымен қатар топырақ түзілу процестеріне, өсімдіктерге, жануарлар әлеміне, өзендер мен көлдердің гидрологиялық режиміне де табиғи түрде өзгереді.

  Географиялық қабықтың ең ірі аймақтық бөлімшелері-географиялық белдеулер. Олар әдетте ендік бағытта созылып, құрлықта және мұхитта экватордан полюстерге ауысады және екі жарты шарда да қайталанады: экваторлық, субэкваторлық, тропикалық, субтропикалық, қоңыржай, субарктикалық және субантарктикалық, арктикалық және антарктикалық. Географиялық белдеулер бір-бірінен ауа массаларымен, климатпен, топырақпен, өсімдіктермен, жануарлар әлемімен ерекшеленеді.

  Табиғи аймақтардың (ендік аймақтылықтың) және таулардағы биіктік белдеулердің (биіктік белдеудің) бөлінуі)

  Әр географиялық аймақта табиғи аймақтардың өзіндік жиынтығы қалыптасады. Табиғи аймақ-географиялық белдеу шегіндегі аймақтық табиғи кешен, ол жалпы температуралық жағдайлармен, ылғалмен, ұқсас топырақтармен, жануарлар мен өсімдіктер әлемімен сипатталады.

  Климаттық жағдайлардың оңтүстіктен солтүстікке, ендік бойынша өзгеруіне сәйкес табиғи аймақтар да өзгереді. Табиғи аймақтардың географиялық ендікпен өзгеруі ендік аймақтың географиялық Заңының көрінісі болып табылады. Климаттық жағдайлар, әсіресе ылғалдылық пен температура амплитудасы мұхиттан құрлықтардың тереңдігіне қарай өзгереді. Сондықтан географиялық аймақта бірнеше табиғи аймақтардың пайда болуының басты себебі жылу мен ылғалдың қатынасы болып табылады. (Атлас картасы бойынша табиғи аймақтардың географиялық аймақтарға сәйкестігін талдаңыз.)

  Әрбір табиғи аймақ белгілі бір климатпен, топырақтың, өсімдіктер мен жануарлар әлемінің түрімен сипатталады. Табиғат зоналары заңды түрде ауысып тұрады желтоқсандағы экватора к полюстеріне және жағалауындағы мұхиттар тереңіне материктердің артынан өзгеруіне климаттық жағдайлар. Рельефтің табиғаты табиғи аймақтағы ылғалдандыру режиміне әсер етеді және оның ендік кеңеюіне кедергі келтіруі мүмкін.

  Зоналылықпен қатар географиялық қабықтың маңызды заңдылығы азоналдылық болып табылады. Азоналдылық-бұл жер бетінің гетерогенділігін анықтайтын Жердің ішкі процестерінің көрінісімен байланысты табиғи кешендердің қалыптасуы (континенттер мен мұхиттардың, таулар мен жазықтардың болуы және т.б.). Азоналдылық тауларда биіктік белдеуі түрінде айқын көрінеді. Биіктік белдеуі-табиғи кешендердің (белдеулердің) тау етегінен олардың шыңдарына тұрақты ауысуы (суретті қараңыз.