Экономиканы мемлекеттік реттеу

3.6. Экономиканы мемлекеттік реттеу

Жоспар:

1. Нарық және мемлекет. Мемлекеттік реттеудің типі.
2. Монетарлы саясат мемлекетінің заңдылық қасиеті.

I. Нарықтың экономиканы мемлекеттік реттеу — нарықта шаруашылық жүргізуші субъектілердің жұмыс істеуін мемлекеттік реттеу. Меншіктің барлық нысанындағы субъектілердің қоғамдық өндірісті дамытуына, әлеуметтік мәселелерді шешуге, халықаралық беделді және сыртқы экономикалық байланыстарды нығайтута ықпал ету мақсатымен салық, бюджет, құрылымдық инвестиция, валюталық-қаржы саясаты арқылы жүзеге асырылады.

Нарықтың мынадай үлгілері белгілі: дамыған, еркін, реттелетін, деформацияланған. Әр нарық үлгісіне тауарлы өндірістің ерекше моделі сәйкес келеді:

1. Дамыған нарықтың тауарлы өндірісі.
2. Еркін нарықтың тауарлы өндірісі.
3. Реттелетін нарықтың тауарлы өндірісі.
4. Деформацияланған нарықтын тауарлы өндірісі.

Дамыған нарықтың тауар өндірісі (жай тауар өндірісі)

қоғамдық еңбек бөлінісіне, өндіріс құралдарына жеке меншіктің болуына, тауар өндірушілердің ез еңбектеріне негізделген. Жай тауарлы өндірісте шығарылған өнімнің тек белгілі бір бөлігі ғана нарьщңа шығарылады.

Еркін нарықтық тауарлы өндірісі (нарықтық экономика) түбегейлі жаңа белгіге ие болды, ол жалпы ортаң сипаталды, яғни ол келесі құбылыстардьі білдіреді:

А) адамның жүмыс күші тауарға айналды және өндірушінің өз еңбегінің орнына жолдамалы еңбек келді;

Б) ңоғамдың өнімнің басым бөлігі тек жеке тұтыну үшін емес, нарың арңылы сатуға арналды. Нарықтық ин- фраңүрылымның негізгі элементтері болып сауда торы, биржалар, банктер еиеді.

Сонымен ңатар нарыңтың табысты ңызмет етуі - жар- намасыз, аңпаратсыз және консультативтік ңызметсіз, баңылау және реквизия мекемелерінсіз мүмкін емес.

Нарың - бүл үдайы өндірістің барлың буынында: өндіріс, бөлу, айырбас және тұтыну аясында сату және са- тып алу арңылы жүзеге асырылатын ұйымдың-экономи- калық ңатынастарының жүйесі.

Нарың темендегідей маңызды ңызметтерді атңарады:

- Біріншіден, нарық арңылы ңоғамдың өндірісті реттеуі іске асырады, яғни не өндіру керек, ңалай өндіру керек, кім үшін өндіру керек деген мәселелер шешілді -

- Екіншіден, нарың арңылы өндірушілер мен түты нушылар байланысын бекітеді.

Нарықтың әрбір қатысушысы бір уақытта сатушы да сатып алушы да болып табылады. Олар өздерінің өміріне немесе тауарды өндіруіне қажетті заттарын сатып ала- ды, ал нарықта өндірген өнімін немесе мүлігін, жұмыс күшін сатады,

1. Үшіншіден, нарық арқылы өнімді өндіруге кеткен шығындардьі есептеу жүргізіледі. Нарық тауар өндіру үшін қогам қанша шығын шығаратынын да анықтай- ды. Егер шығын жоғары болса, онда оны сатып ала ал- майды және болашақта ол ендірілмейді. Сондықтак на- рыққа шығыстарын жабатын және сатылатын өнімдер ғана түседі.
2. Төртіншідеи, нарықтың маңызды қызметі болып баға бекіту табылады. Баға сұраныспен ұсыныстың әсерінен ауытқып отырады. Егер нарықта бір тауардың саны сұраыыстан асып түссе, оған баға түседі, төмендейді, осыған сәйкес тауардың ендірісі мен ұсынысы да төмендейді. Керісінше, жоғары баға өндірісті ынталан- дырады, бұл өсім сұраныс пен ұсыныстың арасындағы тепе-теңдік баға шығады.
3. Бесіншіден, нарық өндірушілерді әлеуметтік жік- тейді. Бәсеке процесінде өнімді өндіруге кетірген шығы- ны нарықтық бағадан аз болса ғана фирма әрі қарай тір- шілік ете алады. Егер шығыны бағадан жоғары болса, онда ол зиянға ұшырайды. Өндірушілерді дифференци- алдау тиімді фирмалардың дамуымен тиімсіздерінің жойылуын білдіреді.

Нарық - экономиканы ұйымдастырудың тиімді ны- саны болып табылады, бірақ ол әрқашан және барлық жағдайда экономикалық жүйенің өзін-өзі реттеуі мен тепе-теңдігін қамтамасыз ете алмайды.

Жетілмегек нарықты мемлекеттік сәйкес қызметтер- мен толтыруы керек. Мемлекеттік нарықтық жағдай- ындағы негізгі міндеті - қоғамдық институттарын құру, яғни, нарықтық экономиканың барлық тұлғалардың өзара қарым-қатынасын реттейтін және шектейтін ережелердің жиынтығын айқындау болып табылады. Өлеуметтік ережелерсіз, институционалдың рәсімсіз нарыңтың ңатынастар белгілі деңгейде мафиозды ңұры- лымдар туғызды. Нарыңтың инфраңұрылымы нарың- тың ңатынастардан туындайды.