Дамыған және дамушы елдердің салық жүйесі

Дамыған және дамушы елдердің салық жүйесі

  Бұл жұмыста дамыған (АҚШ, Франция, Австралия, Ұлыбритания) және дамушы елдердің (Қытай, Үндістан, Чили, Бразилия, Египет) салық жүйелері қарастырылады. Бұл зерттеудің мақсаты экономиканың дамуы мен салық жүйесінің сипаттамалары арасындағы байланысты анықтау болып табылады. Зерттеу нәтижелері дамыған елдерде салық жүйелері әділ, икемді және ашық, ал дамушы елдерде бейтарап екенін көрсетті, бұл мемлекеттердің барлығында ұйымдық қарапайымдылықтың болмауы мәселесі бар. Тиісінше, АҚШ, Франция, Австралия және Ұлыбританияның салық жүйелері анағұрлым дамыған, яғни салық жүйесінің дамуы мемлекет экономикасының дамуының салдары болып табылады.

  Көптеген онжылдықтар бойы салық төлемдерінің тиімділігі мен әділдігі туралы пікірталастар болды. Анархо-капиталистер (М.Ротбард, Д.Фридман) салық жүйесін мемлекет тарапынан "тонау" деп санайды, ал бірқатар экономистер (А.Лаффер, В. А. Федосов) оның экономика үшін маңыздылығын дәлелдейді. Қалай болғанда да, қазір салықтар мемлекеттің ажырамас құралы болып табылады және экономика мен салық жүйесінің дамуы арасындағы байланысты зерттеу өзекті болып табылады.

 Бұл жұмыстағы салық жүйесінің сипаттамалары бойынша біз американдық экономист Дж. Стиглиц: міндеттеме теңдігі (көлденең және тігінен), экономикалық бейтараптық, икемділік, ұйымдастырушылық қарапайымдылық және ашықтық атты критерийлер әдісін қолданамыз. Тиісінше, критерийлер неғұрлым көп орындалса, салық жүйесі соғұрлым дамыған деп санауға болады. Осы бағалау критерийлері арқылы 4 дамыған елдің (АҚШ, Франция, Австралия, Ұлыбритания) және 5 дамушы елдің (Қытай, Үндістан, Чили, Бразилия, Египет) салық жүйелері талданады.

  Елдердің рейтингі бойынша The Economist Intelligence Unit (2020) дамыған елдердің демократия индексі дамушы елдердің көпшілігіне қарағанда жоғары [3]. Сонымен, АҚШ – та ол 7.96, Францияда – 8.12, Австралияда – 9.09, Ұлыбританияда – 8.52, ал Қытайда – 2.26, Үндістанда – 6.90, Чилиде – 8.08, Бразилияда – 6.86, Египетте-3.06. Дамушы елдер арасында Чили ерекшеленеді, бірақ басқа мемлекеттерде демократия деңгейі дамыған елдерге қарағанда айтарлықтай төмен.

  Демократияның принциптерінің бірі-жариялылық. Тиісінше, демократиялық елдердегі салық төлеушілер өздерінің салық міндеттемелерінің қалай жұмыс істейтінін түсініп, жиналған қаражаттың пайдаланылуын бақылауы керек (ашықтық критерийі). Ол үшін бюджеттегі салық түсімдерінің көпшілігі тікелей (ашық, өйткені олар тікелей салық салу объектісінен алынады) және таңбаланған (белгілі бір мақсатқа жиналады) салықтардан болуы керек. Шынында да, демократиялық дамыған елдерде ашықтық критерийі сақталады. АҚШ, Австралия және Ұлыбританияда ең көп үлесті тікелей салықтардан түсетін түсімдер алады, ал таңбаланған салықтардың үлесі 23,7% , 4,9% және сәйкесінше 20,1% . Францияда тікелей салықтар салық түсімдерінің жартысынан азын құрайды (42,7%), бірақ таңбаланған салықтардың үлкен үлесі бар (32,7%) . Дамушы елдер арасында ашықтық критерийі Чили мен Бразилияда сақталады, дегенмен олардың салық жүйелері дамыған мемлекеттерге қарағанда азырақ ашық.Бұл елдердегі тікелей салық түсімдері жанама түсімдерден сәл асып түседі, ал таңбаланған салықтар Чилиде 7,2% және Бразилияда 38,5% құрайды . Қалған дамушы мемлекеттерде (Қытай, Үндістан, Египет) түсімдердің көпшілігі жанама салықтар болып табылады (сәйкесінше 56%, 53% және 66%), ал таңбаланғандар аз үлесті алады (сәйкесінше 2%, 17% және 1%)

  Демократияның тағы бір маңызды құрамдас бөлігі-прогрессивті салық салу (теңсіздікті азайту) және тікелей салықтар арқылы қол жеткізілетін әлеуметтік әділеттілікке ұмтылу (жанама салықтар регрессивті, өйткені бірдей салық сомасы кедейлер мен байлардың кірістерінің мөлшерінде әр түрлі үлеске ие). Сонымен, дамыған елдерде прогрессивті салықтардан түсетін түсімдер бюджет кірістерінің едәуір бөлігін құрайды, ал салықтардың көп бөлігі тікелей болып табылады. АҚШ – та прогрессивті салықтардың үлесі 56,9%, ал тікелей салықтар 83% , Францияда сәйкесінше 40,3% және 42,7% , Австралияда 47,2% және 67,7% , Ұлыбританияда 55% және 67% . Демек, дамыған елдердің салық жүйелерін әділ деп атауға болады, өйткені оларда теңдік критерийі тігінен (байлар кедейлерге қарағанда көбірек салық төлейді) және көлденеңінен (азаматтардан бірдей жағдайда бірдей салық алынады) орындалады. Салыстыру үшін дамушы елдердің бюджеттерінің кірістеріндегі прогрессивті және тікелей салықтардың үлесін қарастырыңыз. Қытайда бұл мәндер сәйкесінше 21% және 44% ,Үндістанда 29% және 47%,Египетте 9% және 34% , яғни прогрессивті салықтардан түсетін түсімдер бюджеттің аз бөлігін алады және салықтардың көпшілігі жанама болып табылады. Бұл елдерде көлденеңінен теңдік сақталғанымен, олардың салық жүйелерін тігінен теңдіктің бұзылуына байланысты әділ деп атауға болмайды. Чили мен Бразилияда прогрессивті салықтардың үлесі бюджет кірістерінде де аз (сәйкесінше 20,1% және 16,5%), алайда салық түсімдерінің көпшілігі тікелей салықтардан (54% Чилиде, 50,3% Бразилияда) келеді . Демек, бұл елдердің салық жүйелері дамыған елдерге қарағанда аз дәрежеде болса да, әділ деп санауға болады.