Қоршаған ортаны тазартудағы фиторемедиация әдісіңің тиiмдiлiгi

ӘОЖ 34.35.33

ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ТАЗАРТУДАҒЫ ФИТОРЕМЕДИАЦИЯ ӘДІСІНІҢ ТИІМДІЛІГІ  

Сейтқали Қадыржан Нұркенұлы

s.k.n.2000@mail.ru

Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті, Көкшетау қ.
Өнерхан Гүлжайна

guline@mail.ru

Қазақ технология және бизнес университеті, Нұр-Сұлтан қ.

Аннотация: Қазіргі кезде табиғи экожүйелерге антропогендік жүктеме үнемі өсіп, олардың тұрақтылығы белгілі бір шектеулерге ие болған кезде, қоршаған ортаны тазартудың әртүрлі биологиялық әдістері үлкен қызығушылық тудыруда. Осындай әдістердің бірі - фиторемедиация-қоршаған ортаны тірі өсімдіктердің көмегімен әртүрлі ластаушы заттардан тазарту. Фиторемедиация кең мағынада биоремедиацияның бір бөлігі болып табылады, ол әр түрлі бактериялар немесе өсімдіктер арқылы зиянды заттарды адсорбциялау немесе сіңіру арқылы су мен жерді тазартуды білдіреді. Мақалада ластанған суларды тазартудағы фиторемедиация әдістеріне шолу жасалынды.

Түйін сөздер: экожүйе, биоремедиация, фиторемедиация, деградация, ластану, поллютант, ксенобиотик.

Қоршаған ортаның ластануы жаһандық экологиялық қауіп сипатына ие болды, ал су объектілері ластаушы заттардың негізгі жинақтаушыларының бірі болып табылады, өйткені өнеркәсіптік және тұрмыстық ағынды суларда бірқатар улы заттар бар. Олардың арасында айқын уытты қасиеттері бар тыңайтқыштар, бояғыштар, пестицидтер, ауыр металдар, радионуклидтер және т.б. сияқты органикалық және бейорганикалық заттар болуы мүмкін. Осыған байланысты ағынды суларды тазарту және қосымша тазарту әдістеріне қойылатын талаптар артып келеді. Дәстүрлі түрде қолданылатын физико-химиялық әдістер тиімді, бірақ қымбат, сонымен қатар су объектілеріне қосымша жүктеме тудыруы мүмкін. Қолданыстағы ескірген технологиялар мен ағынды суларды тазарту жабдықтарын жаңаларына ауыстыру қажет [1].

Қоршаған ортадағы органикалық ластаушылар негізінен антропогендік заттар болып табылады және көптеген организмдер үшін бөтен (ксенобиотиктер); олардың көпшілігі улы, кейбіреулері канцерогенді. Олардың қасиеттеріне байланысты органикалық поллютанттар өсімдіктердің тамыр аймағында жойылуы немесе сіңірілуі мүмкін, содан кейін жойылуы, оқшаулануы немесе булануы мүмкін.

Фиторемедиация (фитобиоремедиация) - қоршаған ортаны тазарту үшін өсімдіктер мен олармен байланысты микроорганизмдерді қолдану. Бұл технология өсімдіктер мен ризосфералық микроорганизмдер деградацияға ұшырап, әртүрлі ластаушы заттарды жинайтын табиғи процестерді қолданады.

Фиторемедиация органикалық еріткіштер (мысалы, трихлорэтилен, жер асты суларының ең көп таралған қоспасы), гербицидтер (атразин), жарылғыш заттар (тринитротолуол, ТНТ), көмірсутектер (мұнай, бензин, бензол, толуол, полициклді хош иісті көмірсутектер), полихлорбифенилдер (ПХБ) сияқты органикалық ластауыштардан тазарту үшін сәтті қолданылады [2].

Бейорганикалық ластағыштар жер қыртысының немесе атмосфераның табиғи компоненттері ретінде пайда болады, ал адамның белсенділігі олардың қоршаған ортаға шығарылуына ықпал етеді, бұл оның ластануына әкеледі. Бейорганикалық ластағыштарды деградациялау мүмкін емес, алайда фиторемедиация өсімдік ұлпаларында тұрақтандыру немесе оқшаулау арқылы осы ластаушылардан ортаны тазартуы мүмкін.  

Соңғы он жыл ішінде фиторемедиация үлкен танымалдылыққа ие болды. Фиторемедиация процесінде тек күн энергиясы пайдаланылатындықтан, бұл технология техниканы қолдануға негізделген әдістерге қарағанда арзанырақ (мысалы, экскавация, жуу және топырақты жағу). Бұл технологияның ластану аймағында (in situ) тікелей қолданылуы шығындарды азайтуға және ластанған субстрат үшін адамдармен және қоршаған ортамен байланысын азайтуға көмектеседі. Фиторемедиация сонымен қатар  экологиялық таза технология ретінде көпшіліктің мақұлдауына ие болды [3].