Әдебиеттегі философия

Әдебиеттегі философия

      Қазақстанның қазіргі жастары-елеулі саяси, әлеуметтік және экономикалық өзгерістер кезеңінде туған және өскен ұрпақ. Бұл әлемге деген көзқарасы, ұстанымы және құндылықтары бар жастар. Қазіргі уақытта қазақстандық жастардың құндылықтар жүйесі өткен ұрпақтың құндылықтарынан айтарлықтай ерекшеленеді. Жастардың құндылық бағдарлары қалыптасуына екі негізгі аспект әсер етеді. Олардың біріншісі-адамгершілік көзқарастарда, гуманизмде, адамгершілікте көрінетін рухани мазмұн. Жастардың құндылық бағдарларына әсер ететін екінші аспект- соңғы онжылдықтарда үлкен өзектілікке ие болды- бұл индивидуализм, материалдық құндылықтардың рухани құндылықтардан жиі таралуы, прагматизм. Қазіргі жастардың өмірінде басты басымдық- табысты мансап, отбасы, достық, пайдалы байланыстар құру, өзін шығармашылықта немесе хоббиінде жүзеге асыру мүмкіндігі.

      Қазіргі қазақстандық жастардың басты өмірлік құндылықтары: отбасы, достары мен денсаулығы, қызықты жұмыс, ақша және әділеттілік. Басқаша айтқанда, қазіргі жастардың құндылық бағдарлары-отбасын құру, денсаулықты сақтау, адами капиталды қалыптастыру және дамыту. Неғұрлым жалпыланған түрде адам капиталы бұл адамға болашақта инвестициялар арқылы жоғары табыс алуға мүмкіндік беретін білім, дағдылар, денсаулық және т.б. жиынтық.

     Прагматизм-бұл іс-әрекеттегі адам болмысының ең айқын көрінісін көретін және оның іс-әрекетке, өмірлік тәжірибеге қызмет ететініне байланысты ойлау құндылығын немесе жоқтығын көрсететін философиялық көзқарас. Жастарда бұл көзқарас жақсы дамыған.

        Әдебиеттегі философияға келетін болсақ, Шәкәрім Құдайбердіұлының «Үш анық» атты философиялық трактаты – отандық, гуманитарлық білім жүйесінде ерекше орын алатын шығарма. Шәкәрім заманында философ, ойшыл, данышпан дегендер дүние туралы айтқандары бұлдырлай берді. Ақыл сенбейтін сөздер көбейді. Осы жағдайда позитивизм ағымы қоғамдық талқыға түсе бастады. Оның объективтік негізі Батыс Еуропада нарық және нарықтық қатынастар нығая бастауында еді. Америка Құрама Штаттары өңірінде позитивизмнің өзге түрі «прагматизм» өмірге келіп, дамыды. Қара сөзбен жазған «Үш анық» толымды, мағынасы терең шығарма. Қазақ ғылымында мұндай шығарма Шәкәрімге дейін жазылмаған. Шәкәрімнің «Үш анығының» ерекшелігі, ол өзі ғұмыр кешіп отырған замандағы ғылымның, техниканың, философияның, діни, өзге де қоғамдық ғылымға қатысты ілім, теория, жаңалық деректерді және иррационалдық: спиритизм, телепатия, т.б. қап­таған ақпараттарды талқыға салған. Осылардың анық-қанығына толыққанды шолу жасаған.

       Ал ендігі кезекте өнер дегеніміз не? Энциклопедиялық сөздіктердің бірінде оған келесі анықтама берілген: "Өнер — бұл адамның рухани қажеттіліктерінің бірін, атап айтқанда сұлулыққа деген сүйіспеншілікті қанағаттандыруға тырысатын адам қызметінің саласы. Өнер келесідей болып бөлінеді: поэзия, музыка және бейнелі: сәулет, мүсін, кескіндеме.» Өнердің мұндай анықтамасы философиялық емес екені анық. Біріншіден, поэзия мен музыка да әлемнің бейнелі көрінісін білдіреді, бірақ бұл суреттер кескіндеме сияқты көрнекі емес, ауызша. Екіншіден, философиялық көзқарас кез-келген құбылысты жан-жақты, терең қарастыруды білдіреді, және философия соншалықты қажет болғандықтан емес, бізді қоршаған әлем сызықты емес, тегіс емес, қарапайым емес. Әлемнің бүгінгі дәлелі бір кездері сенсация ретінде ашылып, ғалымдар арасында шатасуды, дүниетаным дағдарысын тудырды, ғылымда "физика дағдарысы"ретінде көрініс тапты. Бұл ғылыми, позитивті білімдегі жеке дағдарыс емес, әлемді жаһандық түсінудегі дағдарыс, философиядағы дағдарыс болды. Жалпы, физика мен философия арасындағы сызық өте нәзік, мүмкін ол мүлдем жоқ. Философияның "таңында" грек философтары өздерін философтар емес, физиктер деп атағанды жөн көргені кездейсоқ емес. Меніңше, гректер ойлаудың аңғалдығын емес, жетілген әлемнің конвенцияларынан босатылған, ақылға қонымды құрылымдармен ауыртпалық түсіретін, оны бай етіп көрсетуге мүмкіндік беретін ойдың тазалығын көрсетті.