2 балалардағы сөйлеудің даму заңдылықтары

2 балалардағы сөйлеудің даму заңдылықтары

Сөйлеуді дамыту процесі-бұл баланың тілді игеруі және оны әртүрлі мақсаттарда қолдану – қарым-қатынас, таным, тәжірибені игеру және т.б. балалардағы сөйлеуді дамыту бірнеше бағытта жүреді: басқа адамдардың сөйлеуін қабылдау және түсіну, өзінің сөйлеу қабілетін дамыту, қарым-Қатынас, Таным және өзін-өзі реттеу үшін сөйлеуді қолдану. Сөйлеуді дамыту баланың дамуының жалпы процесі шеңберінде жүзеге асырылады және оны одан бөлуге болмайды. Сөйлеуді дамыту балада бұрыннан дамыған психикалық функциялардың негізінде құрылады, бұл өз кезегінде басқа психикалық функциялардың дамуына негіз болады. Сонымен, сөйлеуді дамыту процесі баланың басқалармен қарым-қатынасынан, оның моторлық және танымдық белсенділігінен бөлінбейді. Сөйлеуді дамытудың алғышарты-баланың миының жетілуі және жұмысы, онда сөйлеу процестерінің күрделі ми локализациясы өмір бойы дамиды.

Т. Н.Трефилованың [26] еңбегінде ХХ ғасырда жүргізілген балалар сөйлеуінің дамуын зерттеу нәтижелері жинақталған. Бұл зерттеулер сөйлеуді дамыту процесін жеделдететін немесе баяулататын жағдайларды атап өтті. Ана тілін тез үйренуге ықпал ететін жағдайларға әртүрлі құбылыстардың кең ауқымы кірді, олардың ішінде: бар қабаттар мен зиялы қауымға жату; аға-әпкелердің болуы; әйел жынысы; құрдастар қоғамы; баланың айналасында дұрыс әдеби сөйлейтін адамдардың болуы; балаға арнайы бейімделген ересектердің сөйлеуі (мұндай сөйлеудің белгілері түсінікті, айқын, сәл баяулаған қарқын болды); ересектерге баланың алғашқы тәуелсіз сөйлеу көріністерін жағымды эмоционалды қолдау; отбасында сөйлеуді арнайы мақсатты тәрбиелеу; ата-аналардың білімі; балабақшаға бару. Сөйлеу дамуының қарқынын бәсеңдететін жағдайлар төмен әлеуметтік жағдай болып саналды; тірек-қимыл аппаратының ертерек дамуы; бауырлардың болмауы; баланың айналасындағы ересектерде сөйлеу патологиясының болуы; баланың ақыл-ой дамуының кешігуі; жергілікті диалектілердің болуы.

Егер біз қазіргі ғылымда бар барлық деректерді қорытындылайтын болсақ, онда баланың қалыпты сөйлеу дамуы үшін келесі анатомиялық-физиологиялық жағдайлар сақталуы керек деп айтуға болады:

- сөйлеу функцияларына жауап беретін ми құрылымдарының қалыптасуы және қалыпты жұмыс істеуі;

- есту, көру, тері-кинестетикалық анализаторлардың қалыптасуы мен қалыпты жұмысы: есту анализаторы дыбыстық сөйлеуді қабылдау үшін қажет, өйткені қалыпты жағдайда адам сөйлеу үшін дыбыстық сөйлеуді қолданады; көру анализаторы сөйлеу қозғалтқышының (еріннің, тілдің) қозғалысын қабылдау үшін және сөйлеу мәнерімен бірге жүретін мимиканы қабылдау үшін қажет; тері-кинестетикалық анализатор өзіңіздің сөйлеу қимылдарыңызды құру кезінде ерін мен тілдің қозғалысын сезіну үшін қажет;

- грамматикалық құрылымдарды түсінуге, заттар мен құбылыстар арасындағы байланыстар мен қатынастарды орнату қабілетіне, сөйлеуді бағдарламалауға жауап беретін мидың интегративті аймақтарының қалыптасуы мен қалыпты жұмысы;

- қозғалтқыш жүйесінің қалыптасуы: сөйлеу қимылдарын жасау үшін ерін мен тіл бұлшықеттерінің үйлесімді жұмысы қажет;

- сөйлеу аппаратының тыныс алу, дауыстық және артикуляциялық бөлімдерінің бұлшықеттерінің үйлесімді, үйлестірілген жұмысы; мидың есту-сөйлеу, көру және сөйлеу-қозғалтқыш аймақтарының үйлестірілген жұмысы (адам сөйлеуі керек, естігеніне немесе көргеніне сәйкес қолымен жазу қимылдарын жасауы керек және т.б.).

Баланың қалыпты сөйлеу дамуын жүзеге асыру үшін белгілі бір психологиялық-педагогикалық жағдайлар жасау қажет:

– баланың күнделікті өміріне енгізілген "бала-ересек" жүйесіндегі белсенді сөйлеу қарым-қатынасы;

- балалардағы сөйлеуді дамыту бойынша ересектердің мақсатты жұмысы: балаға дұрыс сөйлеу үлгілерін ұсыну, баланың сөйлеу көріністерін ынталандыру, оның сөйлеу тіліне деген қажеттілігін қалыптастыру.

Баланың сөйлеуінің дамуы ол туылған сәттен басталады және бала сөйлейтін және ана тілінде сөйлейтін адам болғанға дейін ұзақ және қиын жолдан өтеді [33]. Бала сөйлеуді дамытудың дайын алғышарттарымен туады: