Қазіргі психологиялық ғылымда адамның мотивациясы

Қазіргі психологиялық ғылымда адамның мотивациясы мәселесі Орталық мәселелердің бірі болып табылады. Ол ресейлік және шетелдік авторлардың көптеген зерттеулерінде кеңінен ұсынылған.

Алғаш рет "мотивация" сөзін А.Шопенгауэр "жеткілікті себептердің төрт қағидасы" (1900-1910) мақаласында қолданған. Содан кейін бұл термин адам мен жануарлардың мінез-құлқының себептерін түсіндіру үшін психологиялық қолданысқа енді.

Қазіргі уақытта мотивация психикалық құбылыс ретінде әртүрлі түсіндіріледі. Бірінші жағдайда — қолдау және бағыттаушы факторлардың жиынтығы ретінде, яғни мінез — құлықты анықтайтын (к.Мадсен, Дж. Годфрой), екінші жағдайда-мотивтердің жиынтығы ретінде (К. К. Платонов), үшіншісінде-ағзаның белсенділігін тудыратын және оның бағытын анықтайтын ынталандыру. Сонымен қатар, мотивация белгілі бір әрекетті психикалық реттеу процесі ретінде қарастырылады (М. Ш. Магомед-Эминов), мотивтің әрекет ету процесі ретінде және белгілі бір қызмет түрлерін жүзеге асырудың пайда болуын, бағытын және тәсілдерін анықтайтын механизм ретінде (и.А. Джидариан), ынталандыру мен қызметке жауап беретін процестердің жиынтық жүйесі ретінде (в. К. Вилюнас).

Адамның мінез-құлқының екі функционалды өзара байланысты жағы бар: ынталандырушы және реттеуші. Ынталандыру мінез-құлықтың белсенділігі мен бағытын қамтамасыз етеді, ал реттеу әртүрлі жағдайларда мінез-құлықтың икемділігі мен тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Біз бұрын қарастырған психикалық процестер, қасиеттер мен күйлер негізінен мінез-құлықты реттеуді қамтамасыз етеді. Оны ынталандыруға немесе ынталандыруға келетін болсақ, ол мотивация мен мотивациямен байланысты.

"Мотивация" термині қазіргі психологияда екі мағынада қолданылады: 1) мотивация-бұл организмнің белсенділігін тудыратын және адамның мінез-құлқының бағытын анықтайтын факторлар жүйесі. Бұған қажеттіліктер, мотивтер, мақсаттар, ниеттер, ұмтылыстар және т.б. сияқты құрылымдар кіреді; 2) мотивация - бұл белгілі бір деңгейде мінез-құлық белсенділігін қамтамасыз ететін және қолдайтын процестің сипаттамасы. Басқаша айтқанда-мотивация. Осылайша, мотивация-бұл адамның мінез-құлқын, оның басталуын, бағытын және белсенділігін түсіндіретін психологиялық сипаттағы себептердің жиынтығы. Бұл "неге?", "неге?", "қандай мақсат үшін?", "не үшін?", "ақыл-ойдың мәні неде?».

Мінез-құлықтың кез-келген түрін ішкі және сыртқы себептермен түсіндіруге болады. Бірінші жағдайда біз мінез – құлық субъектісінің психологиялық қасиеттері туралы (оның себептері, қажеттіліктері, мақсаттары, ниеттері, тілектері, мүдделері және т.б.), ал екіншісінде оның қызметінің сыртқы жағдайлары мен жағдайлары туралы (қалыптасқан жағдайдан туындайтын ынталандырулар туралы). Адамның мінез-құлқын ішкі жағынан анықтайтын барлық психологиялық факторлар жеке диспозициялар деп аталады.

Ішкі және сыртқы мотивациялар өзара байланысты. Адамның қажеттіліктері мен тілектері белгілі бір жағдайдың әсерінен өзекті бола алады, ал қажеттіліктердің күшеюі өз кезегінде адамның осы жағдайды қабылдауының өзгеруіне әкеледі. Бұл жағдайда оның назары таңдамалы болады және субъект өзекті мүдделер мен қажеттіліктерге сүйене отырып, жағдайды біржақты қабылдайды және бағалайды. Сондықтан адамның бір сәттік мінез-құлқын белгілі бір ішкі немесе сыртқы тітіркендіргіштерге реакция ретінде емес, оның диспозицияларының жағдаймен үздіксіз өзара әрекеттесуінің нәтижесі ретінде қарастырған жөн. Осылайша, адамның мотивациясын адам мен жағдай бір-біріне өзара әсер ететін циклдік процесс ретінде ұсынуға болады және бұл өзара әсердің нәтижесі нақты бақыланатын мінез-құлық болып табылады.