Адамның физикалық және психикалық денсаулығы

Адамның физикалық және психикалық денсаулығы оның қоршаған ортаға бейімделуіне байланысты, ал бейімделудің реттеуші функциясы дененің және адам психикасының күйлерімен орындалады. Бейімделу механизмдерінің шамадан тыс жүктелуі ағзаға қарқынды және ұзаққа созылатын тітіркендіргіштердің әсерінен аурудың пайда болуына әкеледі. Қоршаған орта факторларының адамға әсері оның психикасының белсенді қатысуымен жүреді.

Әскери дәрігер, медицина ғылымдарының докторы А.В. Пономаренко 1992 жылы ұшқыштарға қатысты енгізген анықтамаға сәйкес, кәсіби денсаулық – бұл ағзаның кәсіби қызметтің барлық жағдайларында жұмыс қабілеттілігін қамтамасыз ететін компенсаторлық және қорғаныс механизмдерін сақтау қабілеті. Болашақта Психологтар кәсіби денсаулықты "белгілі бір кәсіби қызметке қабілеттілігін белгілі бір өмір сүру кезеңінде тиімділігі мен ұзақтығымен, сондай-ақ осы қызметпен бірге болатын қолайсыз факторларға төзімділігін бағалау үшін физикалық және психикалық көрсеткіштер бойынша адам ағзасының функционалды күйінің интегралды сипаттамасы" ретінде анықтай бастады [9, 508 Б.].Кәсіби Денсаулық критерийі ретінде зерттеушілер "физиологиялық құнын ескере отырып, денесінің функционалды жағдайына байланысты маман қызметінің мүмкін болатын ең жоғары тиімділігі" ретінде анықталған тиімділікті қарастырады [10, 71-бет].Осыған сүйене отырып, болашақта біз кәсіби денсаулықты кәсіби қызмет талаптарына жауап беретін және оның жоғары тиімділігін қамтамасыз ететін кәсіби маман, маман (оның жеке басының әлеуметтік–психологиялық сипаттамаларын қоса) сипаттамаларының белгілі бір деңгейі ретінде қарастырамыз.Еңбек өнімділігін қамтамасыз ете отырып, адамның кәсіби денсаулығын сақтау адамның психологиялық кәсіби бейімделуімен байланысты. Бейімделудің бұзылуының индикаторлары (бейімделу белгілері), бір жағынан, адамның теріс психикалық жағдайының пайда болуы, екінші жағынан, оның қызметінің тиімділігінің төмендеуі. Көрсетілген индикаторлар, бұдан әрі көрсететініміздей, өзара байланысты.Психологиялық кәсіби бейімделу дегеніміз – "адам-кәсіби орта"жүйесіндегі динамикалық тепе-теңдіктің қалыптасуы мен сақталуы. Кәсіби орта Еңбек объектісі мен пәнін, еңбек құралдарын, мақсаттар мен кәсіби міндеттерді, еңбек жағдайларын және "микроәлеуметтік" ортаны қамтиды.Тиімділік әрқашан нәтиже құндылығының шығындар құндылығына қатынасы болып табылады. Еңбек тиімділігі алынған нәтижені (әсерді) осы әсерді алу үшін жасалуы керек шығындармен салыстыруды (арифметикалық – бөлу операциясы) қамтиды. Нәтижелер оң (жоспарланған) немесе теріс (күтпеген) болуы мүмкін. Шығынды тарап нәтижеге қол жеткізу үшін жұмсалатын сыртқы ресурстардың (шикізаттық, энергетикалық, қаржылық, уақытша) бағасын ғана емес, міндетті түрде" – физиологиялық және психологиялық көрсеткіштерді (қызметтің"бағасын") қамтиды. Біз іс-әрекеттің" бағасын " адамның ішкі ресурстарын жұмсаумен байланыстырамыз.

Психологтар жұмыстың объективті және субъективті нәтижелерін ажыратуды ұсынады (А.К. Маркова, 1996; г. в. Суходольский, 2008 және т. б.). Объективті көрсеткіштерге мыналар жатады: өнімділік; еңбек сыйымдылығы; сапа; сенімділік және т.б. субъективті (психологиялық, жеке) еңбек көрсеткіштеріне мыналар жатады: адамның еңбекке деген қызығушылығы; жұмысқа қанағаттану; адамның еңбекте қол жеткізген әлеуметтік мәртебесі (ресми және бейресми); талаптардың деңгейі; өзін-өзі бағалау.Еңбектің психологиялық (және психофизиологиялық) бағасын айқындайтын" шығынды " көрсеткіштерге мыналар жатады: психикалық жүктеменің шамасы; қажетті нәтиже алуды қамтамасыз ететін психикалық функциялар мен процестердің қауырттылық дәрежесі; стресс деңгейі; еңбек процесінде туындайтын және оның салдары болып табылатын теріс психикалық жай-күйлер (психикалық шаршау, шиеленіс, монотония, уәждеменің төмендеуі, мазасыздық, көңілсіздік және т.б.). Мұндай жағдайлар организм мен психиканың Еңбек (және кәсіби) міндеттерін орындауға қойылатын талаптарға бейімделу реакциясының нәтижесі болып табылады.Бұл ретте қызметтің нәтижелілігін, еңбек өнімділігін сақтау, А. Б. Леонованың пікірінше, ішкі ресурстардың сарқылуы есебінен орын алады және адам денсаулығына зиян келтірудің әлеуетті және нақты қаупін тудырады [6]. Қызметтің "бағасы" неғұрлым жоғары болса және физиологиялық және психологиялық ресурстарды жұмылдыру неғұрлым көп болса, жұмыс істейтін адамның денсаулық көрсеткіштерінің нашарлауынан көрінетін "есеп айырысу" соғұрлым ұзақ болады. Сондықтан адамның теріс психикалық жай-күйін (тіпті оның өнімділігі мен еңбек сапасын сақтай отырып) нашарлаудың белгілері ретінде қарастырған жөн.Бірқатар шетелдік авторлар (R. O ' Donnell, F. Eggemeier, 1986; L. Prinzel, R. Parasuraman, F. Freeman, M. Scerbo, P. Mikulka, A. Pope, 2003) кәсіби қызметті орындау барысында оператордың психикалық кернеуін сипаттау үшін келесі формуланы қолданады: "психикалық стресс = психикалық жүктеме – жеке адамның қабілеттері" ([7]). Біз осы формуланы В.А. Машиннің "мотивация, мақсаттар мен орындау стратегияларын субъективті таңдау сияқты психикалық күйзеліске әсер ететін айнымалылар жоқ" деген негізді сынымен келісеміз [сол жерде, Б. 89-90]. Алайда, жоғарыда келтірілген формула психикалық шиеленістің кәсіби (еңбек) жүктемесімен және кәсіби бейімделудің сәттілігін қамтамасыз ететін кәсіби адамның ресурстық компонентімен сандық емес, сапалық (семантикалық) байланысын көрсетеді. Бұл формула қызықты.Егер көрсетілген формулада оның нәтижесі (айырмашылығы) "психикалық стресс" деп белгіленсе, ол адамның еңбегінде пайда болатын және маманның кәсіби бейімделуінің белгісі болып табылатын теріс жағдай ретінде қарастырылса, ал "жеке адамның қабілеті" деп аталатын шегерім кәсіпқой адамның интегралды қасиеті ретінде қарастырылса, онда маман жеңген "психикалық жүктеме" (азайтылған) кәсіби еңбектің кейбір оң әсерін сипаттайды. Бұл қазірдің өзінде дұрыс қатынас.Біз мұндай "алгебралық формулаларды" қолдануға рұқсат етіледі деп санаймыз, онда қарастырылатын құбылыстар арасындағы қатынастардың мәні азаяды, бірақ айқын көрінеді. Оларды әйгілі "Коммунизм-бұл кеңестік билік және бүкіл елді электрлендіру" формуласымен мысқылмен салыстыру жойқын болып табылады.Біздің қарау тақырыбымызға оралайық-кәсібиліктің байланысы, қызметтің тиімділігі және кәсіби бейімделу (қызметтің"бағасы" – кәсіби денсаулықтың бұзылуының белгісі ретінде).Тиімділіктің белгілі өрнегін (нәтижені шығындарға бөлудің нәтижесі) көрсете отырып, біз келесі түсіндіруде айырмашылықты аламыз: қызметтің тиімділігі (Адамның тиісті белсенділігі ретінде) қоршаған ортаның зиянды әсерін жеңуге байланысты шығындарды шегеріп, оның қабілеттерімен қамтамасыз етілген нәтижелерге (еңбекке, жүктемені жеңуге) тең. Немесе кәсіби маманға сілтеме жасай отырып, оны қысқаша білдіруге болады:"Қызметтің тиімділігі" = "кәсіпқойлық" - "бейімсіздік"Сонымен қатар, кәсіпқойлықпен біз адамның интегралды қасиетін түсінеміз, бұл оған әр түрлі жағдайларда жүйелі, сапалы және тиімді күрделі іс-әрекеттерді орындауға мүмкіндік береді. адамның ерекше қасиеті ретінде [2].Бұл дегеніміз, егер адам кәсіпқой болса, онда оның қызметі тұрақты, тиімді, сенімді және сапалы болуы керек. Қызметтің негізгі объективті көрсеткіштерінің төмендеуі (ең алдымен пайдалы нәтижелердің олардың "бағасына" қатынасымен сипатталатын тиімділік) кәсіби бейімсіздіктің белгісі болып табылады.2001 жылы біз өлшемдердің төрт түрін: экономикалық, әлеуметтік, психологиялық және "әлеуметтік-экологиялық" ескеретін еңбек тиімділігін бағалауға кешенді тәсілді ұсындық [1]. (Осы Критерийлердің соңғысы нақты жағдайда-"адам – адам" жүйесіндегі қызмет көрсету және көмек көрсету үшін "клиентке бағытталған"деп аталады).Бұл ретте тиімділіктің экономикалық құрамдас бөлігі кірістердің пайдалы нәтиже алу кезіндегі шығындарға (Еңбек өнімділігі, "өндіру" және т.б.) қатынасымен айқындалады. Психологиялық компонент маманның қанағаттанушылығы мен оның қызметінің психофизиологиялық "бағасына" байланысты анықталады. Әлеуметтік компонент пайдалы әлеуметтік нәтиженің (бұл маман жұмыс істейтін өндірістік топтың әлеуметтік қажеттіліктері болуы мүмкін) осы топтың әлеуметтік шығындарына қатынасымен сипатталады. "Әлеуметтік-экологиялық "деп аталатын (немесе басқаша айтқанда," клиентке бағдарланған") компонент еңбек субъектісінің бағдарлау дәрежесін бір сәттік пайдаға емес, тұтынушымен ұзақ мерзімді қарым-қатынасқа сипаттайды.Бұл тәсіл маманның жеке еңбек тиімділігін салыстырмалы критерийлерді қолдана отырып, ұжымның және тұтастай ұйымның тиімділігімен байланыстыруға мүмкіндік береді. Бұдан әрі бірлескен қызмет тиімділігінің интегралдық өлшемін құру әдістемесі әзірленді (көрсетілген жеке өлшемшарттардың аддитивті нысаналы функциясы ретінде). Интегралдық критерий жеке критерийлер кезінде салмақтық коэффициенттерді пайдалана отырып, бір жағынан жекелеген мамандардың (және кіші топтардың) еңбек нәтижелілігіндегі "әлсіз жерлерді", екінші жағынан осы мамандардың қаралып отырған критериалдық белгілер бойынша бейімделу дәрежесін (немесе оның бұзылуын, яғни бейімсізденуін) анықтауға мүмкіндік береді Осылайша, қызметтің тиімділігі Адамның кәсіби бейімделуінің көрсеткіші (өлшемі) болып табылады. Кәсіби бейімделу/бейімделу құбылысын талдау кезінде