«Қазақ тіліндегі рең мәнін тудыратын жұрнақтар» тақырыбына М.Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясы

Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбк өңірлік университеті

[pic 1]

Мәнжазба

Тақырыбы: «Қазақ тіліндегі рең мәнін тудыратын жұрнақтар» тақырыбына М.Әуезовтің «Абай  жолы» роман-эпопеясы

Орындаған: Тұрарбай Зарина Тулегенқызы

Тобы: қтә-101

Қабылдаған: Жазықова Р.Б.

МАЗМҰНЫ:

Кіріспе.......................................................................................................................3

Негізгі бөлім.............................................................................................................4

1. Рең мәні және оның тілдік табиғаты...................................................................4

1.1. Реңдік мағынаның қалыптасу негіздері..........................................................4

1.2. Реңдік жұрнақтардың мағыналық топтары.....................................................5

1.3. Реңдік жұрнақтардың көркем мәтіндегі рөлі..................................................6

2. «Абай жолы» романындағы рең мәнін тудыратын жұрнақтардың түрлері мен қызметі...............................................................................................................8

2.1. Кішірейткіш және еркелету реңін тудыратын жұрнақтар.............................8

2.2. Күшейткіш және әсерлеу реңін тудыратын жұрнақтар.................................9

2.3. Сендіру және жылы қатынас реңін білдіретін жұрнақтар...........................10

Қорытынды............................................................................................................13

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.........................................................................14

КІРІСПЕ

Қазақ тілінің морфологиялық жүйесі – ұлттық ойлау мен көркемдік эстетиканың ішкі логикасын сақтап тұрған аса нәзік тін. Сол тіннің ең әсерлі қабаттарының бірі – рең мәнін тудыратын жұрнақтар. Рең – сөздің негізгі мағынасына жапсарлас келіп, сөйлеушінің бағалауын, эмоциялық қатынасын, жақындық-алыстық, еркелету-кемсіту, күшейту-әлсірету секілді семантикалық-экспрессивтік реңктерін білдіретін көпқырлы құбылыс. Қазақ тілінде бұл реңк ең әуелі сөзжасам мен сөзтүрлендірудің тоғысқан тұсында, яғни жұрнақтар арқылы көркем мәтіннің бейнелілік қуатын арттырып, стильдік өрнегін тереңдетеді.

Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясы – қазақ әдеби тілінің мүмкіндіктерін барынша кең ауқымда танытқан көркемдік лаборатория. Эпопеядағы баяндау мен диалог, кейіпкер сөзінің табиғаты, мінез бен психологияның берілуі көбіне морфологиялық амалдарға, әсіресе реңдік жұрнақтардың қызметіне сүйенеді. Кішірейткіш-еркелету, аяушылық-жанашырлық, мысқыл-кемсіту, сендіру-қатысу, күшейту-әсерлеу секілді реңдерді беруде қазақ тіліндегі –шық/–шік, –қай/–кей, –ша/–ше, –ақ, –ау, –ғой, –сымақ, –лы/–лі, –лау/–леу тәрізді көп мағыналы форманттар жүйелі түрде жұмсалып, автор поэтикасының іргелі құралдарына айналады.

Осы мәнжазбада рең мәнін тудыратын жұрнақтар «Абай жолы» мәтініндегі нақты қолданыс негізінде қарастырылады: олардың семантикалық реңктері, прагматикалық әсері, синтаксистік ортамен байланысы мен контекстік мағыналық ауысымдары сипатталады. Зерттеудің теориялық арқауы ретінде қазақ тіл біліміндегі морфология мен стилистикаға қатысты еңбектер алынып, талдау барысында сипаттамалы, функционалдық және контекстік-интерпретативтік әдістер ұштастырылады. Мәтін дерегі ретінде эпопеяның әр түрлі тарауларынан алынған мысалдар қарастырылады; мысал таңдауда кейіпкер сөзі мен авторлық баяндаудың тең қамтылуына, сөйлеу жағдаяты мен адресат-адресант қатынасының айқындалуына мән беріледі.

Тақырыптың өзектілігі қазақ тіліндегі реңдік жұрнақтардың тек грамматикалық бірлік ретінде емес, көркем мағына жасаудың динамикалық тетігі ретінде танылуында. Бұл тәсіл арқылы ұлттық дүниетаным, сөйлеу этикасы, әлеуметтік дистанция мен эмоциялық бағдар бір мезгілде кодталып, көпқабатты поэтикалық мағына түзіледі. «Абай жолындағы» реңдік жұрнақтардың қызметін кешенді талдау қазақ тілінің экспрессивтік ресурстарын нақты мәтіндік негізде көрсетуге, сондай-ақ тіл мен әдебиет тоғысындағы интерпретация тәжірибесін тереңдетуге мүмкіндік береді.