Қазақ тіліндегі субстантивтенудің семантикалық аспектісі

     4- лекция

Қазақ тіліндегі субстантивтенудің семантикалық аспектісі

Жоғарыда изафетті сөз тіркестері негізінде сын есімдердің субстантивтенуі жайлы мәселе қарастырылды. Семантикалық жағынан И-позициясындағы субстантивтенген сын есімдер метафоралық мағынаға иеленуі жиі кездеседі:

         Шебер тіл жүйрік ойды шеше білсе,

          Таусылар деп ойлама сөздің кеңі

           (Шәкәрім Ғайсадай жан беретін таңның жиі)

Шәкәрімнің өлеңінен алынған бұл мысалда сөздің кеңі изафетті тіркесі ауыспалы мағынада қолданылған, сондықтан субстантивтенген сын есімдер абстрактілі мағынада келеді . Қазақ тілінде сөз ұғымы кең ұғымымен ассоциацияланбағандықтан,сөз деген зат есім кең деген сын есіммен тіркесе алмайды. Сонымен қатар, И-позициясындағы субстантиват сөз деген сөздің узуалды семантикасын өзгертті. Қазақ тілінде бұл сөз әдетте өткір деген сын есіммен тіркеседі. Осы авторлық қолданыстың арқасында сөз ұғымының семантикалық өрісі кең мағынада қолданыла бастады.

Субстантивтенудің классификациясы бөлімінде тікелей және метафоралық  субстантивтену көрсетілген.

Тікелей субстантивтенуге тура мағынада субстантивтенген сөздер жатады.Ондай сөздер көп: жас,кәрі,кіші,үлкен.

Метафоралық субстантивтенуге ауыспалы мағынада субстантивтенген сөздерді жатқызамыз. Мысалы: жуан-бай,қалталы-бай.Шахановтың авторлық поэтикалық мәнмәтіндерде екі субстантивтенген метафора қолданылған . Бірі-(көмескіленген)ұлылар,екіншісі-(окказионалдық-авторлық),ортаншы.

Міне,қызық,ылғи бойын зорайтқан соң күліп алдан,