О.М. Хөвеӊмейниӊ чогаадыкчы ажыл-ижи, уругларга чогаалдары

Допчузу

Киирилде        3

1.        Тыва уруглар чогаалыныӊ сайзыралы        4

2.        О.М. Хөвеӊмейниӊ чогаадыкчы ажыл-ижи, уругларга чогаалдары        6

Түӊнел        9

Ажыглаан литература даӊзызы        10

Киирилде

Тыва литературада уруглар чогаалында ажылдап чоруур хөй-ле чогаалчылар бар, олар база уруглар чогаалын хандыкшыл-биле бижип  чоруурлар.  Оларныӊ аразындан бичии уругларныӊ мөзү – бүдүш темазынга бижип чоруурларныӊ санынга Ойдан-оол Монгушевич Хөвеӊмейни   уругларга бижээн чогаалдарын демдеглеп, уруглар кижизидилгезинге ажыктыын практикага өөренип көрүп турар бис.

О.М. Хөвеӊмейниӊ чогаалдары бичии чаштарга кижизидикчи ролюн тодаргай. Шынап – ла,  уругларга чаа – чаа өртемчейни ажыдып, оларны күш-ажылга ынак, өөредилгеге кызымак, найыралга шынчы, мораль талазы- биле арыг, аажы – чаӊы чараш, туружу быжыг, бергелерге торулбас, шынчы болурунга, тенек-муӊгак болгаш шош-содаажырак, ааспырак болгаш бардам, хопчу болгаш мегечи, чалгаа болгаш өжеш-дедир  болбазынга кижизидип, билиишкинни болгаш угаадыышкынны берип турар деп түӊнелге келдивис.

Чогаалчы хензиг чаштар чаптаар, номчуксаар, маадырларын өттүнүксээр шүлүктерни чогааткан. Ол бичии чаштарныӊ делегейин кончуг эки билир болгаш хар-назын аайы-биле оларга тааржыр шүлүктерни бижигилээн. Ооӊ чогаалдары бичии уругларны боттарынче хаара тудуптар, бодандырар,  хөөредиптер. Чогаалчыныӊ чогаалдары сөс-домааныӊ бөдүүнү  болгаш чедингири – биле онзаланып турар.

Амгы үеде уруглар кижизидилгезинге хамаарыштыр орус база өске – даа дылдарда хой литература үнүп турар. А тыва дылда аӊаа хамаарышкан литература эвээш болганындан, амгы үеде критиктер чогаалчыныӊ чогаалдарын эвээш сайгарып турары – чугула айтырыгларныӊ бирээзи кылдыр санаттынып турар.

1. Тыва уруглар чогаалыныӊ сайзыралы

Тыва литератураның база бир кол адырынга уруглар чогаалы хамааржыр. Уруглар чогаалы ниити литература-биле дөмей сөстүң уранчүүлү болур. Ол бичии номчукчуларның хар-назынынга, сонуургалынга дүүштүр бижиттинген болгаш ханы кижизидикчи утка-шынарлыг.

Тывага бичии уругларга адрестээн чогаалдар ХХ чүс чылдың 30 чылдарында удаа-дараа үнүп турган. Олар ол үениң «Бистиң ажыл». «Бичии тургузукчулар», «Өөрениили» деп номчулга номнарынга «Тас-оол чүнү билген», «Дембилдейниң түрээ», «Дургун» дээш оон-даа өске авторлары билдинмес чечен чүүлдер парлаттынып, бичии чаштарга чогаал бижииринге сонуургалдыглар барын, уругларның амыдыралын билирин херечилээн. Ынчангаш ХХ чүс чылдың 30-40 чылдарында үнүп турган номчулга номнары болгаш «Шын», «Реванэ шыны», «Пионер» деп солун-сеткүүлдер тыва уруглар чогаалының тыптырынга улуг салдарлыг болган [Чамзырын 2013: 213].

Е. Чамзырынның бодалы-биле алырга, ол чечен чүүлдерниң аразындан «Дургунну» тыва уругларга бижиттинген баштайгы чечен чугаа болур, чүге дээрге ук чогаалда өскелерге бодаарга, сюжедин болгаш кол маадырны көргүскен. Кол маадыр Намчактың сагыш-сеткилин дамчыдарын оралдашкан. Орус болгаш тыва улустуң найыралын бичии оол Намчак биле орус эмчи сестразының овур-хевирин дамчыштыр илереткен [2009: 9].

Тыва уруглар чогаалының сайзыралынга бодунуң үлүг-хуузун киириштирип, уругларның хар-назынынга дүүштүр чогаалдарны сөңнеп чораан чогаалчылар кайы көвей. Оларга тыва литератураның үндезилекчилери болгаш амгы салгалдың чогаалчыларын хамаарыштырып болур.

Уруглар чогаалының баштайгы базымнарын С. Сарыг-оол, О. Саган-оол, Л. Чадамба, В. Эренчин, Б. Хөвеңмей дээш оон-даа өскелер боттарының 4 чогаадыкчы ажылдары-биле эгелээннер. Л. Чадамба – тыва уругларның шүлүк чогаалының үндезилекчизи.

1940 чылдарда О. Саган-оолдуң «Хураган», С. Сарыг-оолдуң «Белек» деп чогаалдарында Долуманың, Адыгжының овур-хевирлерин дамчыштыр ол үениң уруглар делегейин чуруп көргүскен. Тыва литератураның шинчээчилери «… уруглар чогаалын ХХ чүс чылдың 50 чылдарның ийиги чартыында тускай жанр кылдыр ылгалып көстүп келген» деп тыва литература төөгүзүнде айтып турар. Ийиги салгалдың чогаалчыларындан О. Сувакпит, К-Э. Кудажы, М. Кенин-Лопсан, Е. Танова, С. Тамба, Б. Ондар, С. Сүрүң-оол суглар «…тыва уруглар чогаалының дашказын долдуржуп, шөлүн тарыжып, дүжүдүн үндүржүп» [Сувакпит 1998: 10] чаа-чаа чогаалдарны сөңнээннер.