А.Е.Алекторовтың Исторический очерк народного образования в Тургайской областы. Летопись 1749-1898 гг. (Оренбург, 1900.) еңбегі

А.Е.Алекторовтың Исторический очерк народного образования в Тургайской областы. Летопись 1749-1898 гг. (Оренбург, 1900.) еңбегі

    Қазақ өлкесінде XVIII-XIX ғасырлардағы оқу-ағарту, білім беру ісі Ресей империясы бақылауында болды. Қазақстан Ресейге қарайтын болғандықтан, түгелімен өлкенің әкімшілік жүйесімен қоса, білім беру ісі де орыстандырылды десек те болады. Бұл кезеңдерде қазақ өлкесіндегі білім беру жүйесін басқаратын инспектор қызметтерін атқаратын лауазымды орыс тұлғалары болды. Соның бірі Алекторов Алексей Ефимович. Ол қазақ және башқұрт халықтарының тарихын, мәдениетін, этнографиясын зерттеді. Біздің тұжырымдамамыз бойынша, ол қазақ жерін зерттеп қана қоймай, миссионер болды.

    Ол өз еңбектерінде қазақтардың білім беру жүйесін айта кетіп, қазақ өлкесінде мектеп ашуда, мұғалім кадрларын дайындауда, оқулықтар мен оқу әдістемесінде үлес қосты. Сонымен қатар, орыс оқулықтарын қазақ балаларына орыс сауатын меңгертуде қолданды.

Ішкі Орданың орыс-қазақ мектептерінің инспекторы А.Е.Алекторовтың атап өткеніндей, бірнеше мектептерде дайындалған бөлімдердің мұғалімдері сауат ашуды бастамай, бір айға жуық сауатсыз оқушылармен алдын ала әңгімелесуде болған. Оқу округінің сенімді өкілі бұл тәжірибені орынсыз деп санады, өйткені студенттер ұзақ уақыт бойы орыс сауаттылығын меңгере алмады, бұл оқуға деген қызығушылықты төмендетті. Кейбір мектептерде қазақ балаларына орысша сауат ашпай тұрып, орысша транскрипциясы бар қазақша кітаптарды оқуға үйреткен. И.Я.Ростовцев 1893 жылы Торғай облысындағы мектептерді тексеру кезінде ауыл мектептерінің оқушыларын тексере келе, «Ауылдық мектептердің мұғалімдері оқуды қазіргі кездегідей емес, тікелей орысша сауатымен бастауы керек. орысша транскрипциясы бар қырғыз кітаптарын оқу» деген тұжырымға келді. Балалармен мүмкіндігінше орыс тілінде сөйлесуді ұсынып, қазақ мұғалімдер мектебінің инспекторы А.И.Тарнавский әзірлеген оқыту әдісін де қатаң сақтауды ұсынды. Ол үшін әрбір қазақ мектебінің мұғалімі өз кітапшасын сатып алуы, орыс тілін оқу кезінде автор ұсынған кітаптарды оқу құралы ретінде пайдалануы керек. Сенімгер оқу курсын ойдағыдай аяқтаған ауыл мектептерінің барлық студенттеріне «мәні бойынша оларға қолжетімді әрі түсінікті жазумен, сыйлық түрінде орысша кітап беруді» мақсатқа сай деп санады [1; 168-169 бб.) Ол Торғай облысындағы оқу орындарын бітіріп жатқан барлық қазақ студенттеріне де осындай ұсыныс жасады.

    А.Е.Алекторовқа қазақ мектептеріне арналған оқулықтар мен оқу құралдарын құрастыру кезінде Ы.Алтынсарин ықпал етті. А.Е.Алекторов өз серігін көрнекті жаңашыл ұстаз ретінде ғана емес, ғалым, этнограф, ақын, жазушы, аудармашы ретінде де жоғары бағалады. Алекторов Алтынсариннің қазақ халқын орыс классикалық әдебиетімен таныстыруға ұмтылғанын жақсы түсінді. Алекторовтың бағалауында Ыбырай Алтынсарин «қазақтардың ішінде бірінші болып өз руының ортасына еуропалық өркениет пен Ресейге деген сүйіспеншіліктің нұрын әкелген» (2.)

Революцияға дейінгі кезеңдегі қазақтардың білім алуы 19 ғасырдың соңы мен 20 ғасырдың басында жарық көрген А.Алекторовтың еңбектерінде көрініс тапты. Жазушының «Торғай өлкесіндегі халық ағарту очеркі» атты жылнамасында (3; 160б.) бұйрықтар мен өкімдер шығарып, ұсыныс-пікірлер берген Орынбор оқу округі мекемесінің қызметі анық жазылған. Жылнаманың атауы Торғай даласындағы жекелеген оқу жылдарымен белгіленді. Мысалы, 1887 жылы 15 қыркүйекте қазақ қыздар мектебі ашылып, оған 18 қыз қабылданды (3; 83б.). Жыл сайын оқу орнының қызметіне қазынадан 950 сом бөлінді. (3; 82б.). Ағымдағы жылдың 6 қазанында Бөрте, Қарабұтақ, Елек ауданы, Убаганская бекіністерінде

    Ырғыз уезінің, Николаев (Құстанай) уезінің Жетіқара болысында 25 ер балаға арналған бір сыныптық мектеп-интернаттар ашылды. 

Мұғалімдердің жалақысына, студенттердің тамағына, көмекші жұмысшыларға, оқу құралдарын, дәрі-дәрмек сатып алуға, жалдамалы баспанаға 2000 рубль бөлінді. мемлекет қазынасынан жылына. Бұл мектептерде мұғалім 360 сом жалақы алатын. Балаларды сегіз ай тамақтандыруға 800 рубль бөлінді. (3; 83б.). Жылнаманың мазмұнынан Орск қырғыз (қазақ) мұғалімдер мектебінің де жұмыс істегені байқалады. Осы мектептен Уфа училищесі Елжан Оразовты, Асыл-Қожа Құрманбаевты, Уәли Измайловты, Бөлебай Сарыбатыровты теориялық білім алып, егіншілік тәжірибесін жетілдіруге жіберді (3; 81б.). Сонымен қатар, екі сыныптық орыс-қазақ мектебі де болды. Автор мектеп үй-жайлары, жағдайлары мен оларды ұстауға бөлінген қаражат мәселесіне назар аударды. Орыс-қазақ мектептерінде оқу-ағарту ісінде біршама қиыншылықтар болды, деп жазған Ы.Алтынсарин: «Орыс пен қырғызды бірге оқытқанда екеуін де ойдағыдай оқыту мүмкін емес, әсіресе, бастапқыда табиғатынан орыс балаларымен сабақ беру мүмкін емес. Өз тіліңді бір жолмен, ал мектепке келгенде бірде-бір орыс сөзін білмейтін қырғыздарды басқа тәртіппен үйрету керек екенін білемін» (3; 89б.). 1888 жылы 23 қазанда Ресей Ішкі істер министрлігінің Дін істері басқармасы Торғай облысының әскери губернаторына Министрлігімен келісе отырып, Халық ағарту министрлігінің №5341 бұйрығын қабылдау туралы хат жолдады. Мектепте қазақ балаларын оқытуды татар тілінде емес, қазақ тілінде жүргізу керектігін айтқан ішкі істер органдары. Бұл үкіметтің қазақ балаларын оқытуда татар тілін қолдануға тыйым салғанын көрсетеді. Автор қазақ қыздарының оқуға араласпағанына назар аударған. Дегенмен Ол Ырғызда қыздарға арналған пансионат ашылғанын аз жазып, онда 15 сұлтанның қыздары мен апа-қарындастары оқығаны туралы мәліметтер келтіреді (3; 94б.). Шынында да, революцияға дейін және тіпті 1920-1930 жылдары. орта және орта арнаулы оқу орындарында қазақ әйелдерінің саны өте аз болды. Мұның басты себебі – «қыз жат жұрттық» деген ұлттық қағиданың халық санасында берік орнығуы еді. Бұған дәлел ретінде 1926 жылғы Бүкілодақтық бірінші халық санағы кезінде қазақтардың үлкен қалыңдық алу мүмкіндігі үшін қыздарын жасырды. Сол жылы Кеңес үкіметі қалыңдық бағасын жою туралы қаулы қабылдады. Сонымен қатар, А.Алекторовтың «Білім берудің даму тарихынан арасындағы Ақмола және Семей облыстарының қырғыздары» (4; 154-191бб.). Атауынан көрініп тұрғандай, автор Ақмола, Семей облыстары қазақтарының білім беру саласының дамуын көрсетеді. Тағы бір мақаласында А.Алекторов қазақ даласындағы дәстүрлі мұсылман мектептері мен медреселері туралы жазған (5; 187-202бб.).