20 ғасырдың екінші жартысындағы Шығыс Еуропа

20 ғасырдың екінші жартысындағы Шығыс Еуропа

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Орталық және Оңтүстік-Шығыс Еуропа елдерінің тарихи дамуы Батыс Еуропада болған процестерден түбегейлі өзгеше болды. Олардағы демократиялық қайта құрулардың қысқа кезеңі социализмнің кеңестік үлгісінің оң және теріс жақтарын көшірген социалистік қайта құруларға көшумен ауыстырылды.

Соғыстан кейінгі алғашқы жылдардағы өзгерістер.

Екінші дүниежүзілік соғыстың нәтижесі КСРО-ның халықаралық беделінің өсуіне, коммунизмнің танымал болуына және кеңестік саяси ықпал ету саласының қалыптасуына әкелді. Қызыл Армия азат еткен Шығыс Еуропа елдерінің барлығында дерлік жоғарғы билік органдарына сайлау өтті. Румыния, Польша, Болгария, Югославия, Чехословакия, Венгрия, Албанияда коммунистер билікке келді.

1947-1949 жж. олар социализм негіздерін құрудың ресми бағытын жариялады. Әлеуметтік-экономикалық және саяси дамудың кеңестік үлгісі үлгі болды. Ол экономикадағы мемлекеттің басымдығымен, коммунистік партиялардың диктатурасымен, марксистік идеологияны күштеп енгізумен, дінге қарсы үгіт-насихатпен және т.б. жеделдетілген индустрияландыру мен ұжымдастыру жүргізіліп, жеке меншік іс жүзінде жойылды. Болгарияға, Венгрияға, Польшаға, Румынияға және Чехословакияға көмек көрсету үшін 1949 жылы Кеңес Одағы Экономикалық Өзара Көмек Кеңесін (СЭВ) құрды.

Социалистік құрылыстың табыстары мен қиындықтары.

1950 жылдардың ортасына қарай. Шығыс Еуропа елдері өнеркәсіпті дамытуда біршама жетістіктерге жетті. Алайда үдемелі индустрияландыру экономикада диспропорциялардың қалыптасуына әкелді. Ауыл шаруашылығына қаржы жеткіліксіз болды, жеңіл өнеркәсіп баяу дамып, халықтың табысы мен сатып алу қабілеті төмендеді.

Социалистік елдердің қатарында да бірлік болмады. Осылайша, КСРО-ның ықпалы Югославияға тараған жоқ. Югославияның көсемі И.Броз Тито коммунизмге жетудің жолдарын сыртқы күштер емес, мемлекеттің өзі анықтауы керек деп есептеді. КСРО-ның сталиндік басшылығы Титоны қатаң сынға алып, 1949 жылы екі ел арасында алшақтық орын алды.

Салыстырмалы экономикалық прогреске қарамастан, Шығыс Еуропадағы көптеген адамдар коммунистік үкіметтің саясатына наразы болды. ГДР-да жұмысшылардың жаппай демонстрациялары (1953), Польшада ереуілдер мен көше толқулары болды (1956).

Бірақ Венгрияда режимге наразылық шарықтау шегіне жетті. 1956 жылдың қазан айының аяғында ел іс жүзінде азамат соғысының табалдырығында қалды: жұмысшылар мен құқық қорғау органдары арасында қарулы қақтығыстар басталып, коммунистерге қарсы репрессиялар жиілеп кетті. Осындай жағдайда КСРО басшылығы Будапештке кеңестік танк бөлімшелерін әкелу үшін «тәртіпті қалпына келтіру» туралы шешім қабылдады. Бұл оқиғалар «Будапешт күзі» деп аталады.

«Барқыт революциялары» 1989-1991 жж

КСРО-да басталған қайта құру Шығыс Еуропа елдеріндегі реформалардың соңғы кезеңіне түрткі болды, онда саяси бастама оппозициялық, антикоммунистік партиялар мен қозғалыстардың қолына өтті. КСРО басшысы М.С.Горбачев өзіне дейінгілерге қарағанда социалистік елдердің ішкі істеріне араласпаған. Батыс елдерімен жақындасуға бет бұрып, КСРО-ның сыртқы саясатын түбегейлі өзгертті. Нәтижесінде, 1989 жылы Шығыс Еуропада «барқыт төңкерістер» деп аталатын, яғни қансыз (Румынияны қоспағанда) болды, ол социализмді қабылдамаумен аяқталды.

Польша алғашқылардың бірі болып байыпты саяси реформалар жолына түсті. 1989 жылы «Ынтымақтастық» заңдастырып, еркін парламент сайлауы өтті. Елде коммунистік емес үкімет құрылды. Бір жылдан кейін «Солидарность» лидері Л.Валеза президенттік сайлауда жеңіске жетті. Жаңа басшылық нарықтық экономикаға күрделі көшуді бастады.

1989 жылдың күзіндегі жаппай ереуілдер мен шерулер ГДР, Чехословакия, Болгария және Венгриядағы коммунистік үкіметтердің биліктен кетуіне әкелді. Берлин қабырғасы қирап, 1990 жылы неміс халқының қайта бірігуі болды. Румынияда жаппай шерулер қарулы қақтығыстарға ұласты. Шешімге барудан бас тартқан Н.Чаушеску биліктен шеттетіліп, сотсыз, тергеусіз атылды.