Тәңіршілдік және түркілер

Ортағасырлық түркі мемлекеттерінің билеушілері әртүрлі дүниетанымдық дәстүрлерге бағдарланған қағанат халқын біріктіре отырып, дәстүрлі мемлекеттілікті сақтап қана қоймай, дамыта отырып, күшті әлеуметтік саясат пен басқару жүйесін қажет етті. Бұл әсіресе түркілердің дәстүрлі дүниетанымына негізделген мемлекеттік идеологияның дағдарысы кезінде байқалды. Себебі, ежелгі түрік қағанатының ыдырауымен машина үйінің билігі ғана емес, дәстүрлер, дәстүрлі дүниетаным мен рухани құндылықтар да ыдырап кетті. Ислам әлемімен көршілік және ислам мен тәңірліктегі рухани-дүниетанымдық ортақтықтар түркілердің ислам дінін қабылдауына әсер етті. Мұсылман болған түріктер енді ислам әлемінде болып жатқан оқиғаларға араласты.  Өкінішке орай, көптеген зерттеушілер түркілердің исламның саяси дамуындағы орнын атап өтсе де, Исламды қабылдаған түркілердің саяси белсенділігін түсіндіре алмады. Әсіресе, олар үшін бұрынғы "пұтқа табынушы түркілердің" ислам құндылықтары мен мұсылмандарының құлшынысты қорғаушылары болу себебі түсініксіз болды. Осыған сүйене отырып, көптеген зерттеушілер негізінен түркілерді исламдандырудың саяси-экономикалық аспектілеріне назар аударды, ал бұл мәселенің негізгі себебі – рухани аспектіні байқамады. Осы салада жұмыс істеген ғалымдар Ислам мен тәңірлік арасындағы рухани ортақтықты іздемеді. Әрине, түріктердің исламды қабылдауына географиялық, әлеуметтік-саяси сияқты маңызды емес факторлар да әсер етті. Алайда, ислам мен тенгрианизмнің діни идеяларының ұқсастығы бұл үдерістегі негізгі факторлардың бірі ретінде қарастырылмады. Ислам Түркі көшпенділеріне қасиетті мәтін-талисман, жанды құтқару және биологиялық өзін – өзі тану құралы-қасиетті Құран кітабын берді, ол адамнан тыс, ғарыштық шығу тегі бар және бүкіл адамзатқа бағытталған айқын және негізделген қасиетті білімнің бірегей көзі болып табылады.Біздің ата-бабаларымыздың Исламды Құранда антпен өз еркімен қабылдау фактісі қазақтардың ғаламшардың бір жарым миллиард мұсылман қоғамдастығына жататынын түсінуінен мақтаныш пен бақыттың мәні болды және болып қала береді. Ислам арабтар сияқты түріктер мен соғдылар қоғамының моральдық тозу процесін тоқтатты, адамның жаңа, Құранмен қасиетті асыл идеалын  ұсынып, оның жердегі болмысы мен  шындықтарының мағынасын түсіндірді. Бұл керемет идеал жеке адамды пұтқа табынушылықтан, табиғи "материализмнен" және гедонизмнен  босатты. Түріктер алғаш рет өздерінің ұжымдық санасына әлемдік діндердің орталық ұғымдарының бірі — "күнә" ұғымын  қабылдады, этникалық топтың моральдық сауығуында және оның одан әрі рухани дамуында шешуші рөл атқарған, дәл осы ұлы діни табуды әлемдік діндер адам табиғатының "қараңғы" күштеріне қарсы күресте ең тиімді тежеуші механизм ретінде қолданған.

Тәңіршілдік-барлық түркілердің дәстүрлі діні, өте абстрактілі және қарапайым болды. Ғұндар тәңірі ханға табынған, оның рәміздері күн, ай, биік ағаштар, әсіресе найзағай соққан ағаштар болатын. "Қасиетті жер-су" (Жер-Су) — орта әлемнің құдайлары ерекше құрметке ие болды. Тіпті жерді "шақыратын" ғұндардың "сиқыршыларының" ерекше категориясы болды.Жерлеу рәсімі кезінде ғұндар ең жақсы киім киіп, ат жарыстары мен ұлдар мен қыздардың ойындарын ұйымдастырды, содан кейін жастардың ата-аналары неке туралы келіссөздер жүргізді. Ежелгі түркілерде (Шығыста да, Батыс болгарларда да) сенім ғұн идеяларымен бірдей болды. Тәңірі Жер бетінде өмір сүру үшін "кеше" деп аталатын белгілі бір саналы тіршілік иесін жасады. Бірақ бұл адам Құдайға қарыз екенін ұмытып, өзін Құдайға тең деп санай бастады, өзін қарсылас деп санады. Содан кейін Тенгри оны қараңғылықтың жер асты әлеміне тастап, оған "Эрклиг"атауын берді. Осыдан кейін Тенгри тағы тоғыз адамды құрды, олардан қазіргі адамдар пайда болды.